ئیسلام ئاینى یه‌كتا په‌رستیه كه خوا به‌سه‌ر په‌یامبه‌ره‌كه‌ى (موحمه‌دى كوڕى عه‌بدوڵاى قوره‌یشى هاشمى) دابه‌زاندوه ، وه ڕایسپاردووه كه به‌هه‌موو مرۆڤایه‌تى ڕابگه‌یه‌نێ ، بۆیه‌ش له نێو نیمچه دوورگه‌ى عه‌ره‌بى له‌سه‌ده‌ى حه‌وته‌مى زاینى بڵاو بووه‌وه. له‌پاشان به تێپه‌ربوونى سه‌رده‌م له هه‌موو ئاواییه‌كانى زه‌مین و ناوچه‌كان بڵاو بوه‌وه. ئیسلامیش دواین په‌یامى ئاسمانیه بۆ مرۆڤایه‌تى .و له دواى ئاینى یه‌هودى و نه‌سڕانى هاتووه . و ه‌دان ده‌نێ به (ته‌ورات) و (ئینجیل)، و رۆنكه‌ره‌وه‌شه بۆ زۆربه‌ى ئه‌وشتانه‌ى كه خاوه‌نانى په‌رتووكه ئاسمانیه‌كانى پێشوو گۆڕیویانه و ده‌ستكاریان كردووه پاش ئه‌وه‌ى بۆ یان دابه‌زیووه. هه‌رچى هۆكارى خۆشنوودى و شادیه له دونیا و له رۆژى دوایى له خۆى ده‌گرێ دوایینى گشت ئاینه ئاسمانیه‌كانه ههروهها پوخته‌و ناوه‌رۆكى هه‌موویانه. ههروهها ئیسلام هاتووه چاره‌سه‌رى هه‌رشتێك بكات كه‌په‌یوه‌ندى به‌كۆمه‌ڵگاوه هه‌بێت ، وله‌كاروو بارى ئاینى و كۆمه‌ڵایه‌تى و ئابوورى ڕامیارى ، كه‌واته ، ئاینه رێكخه‌رى ژیانیشه ،دانراوێكى ئاسمانى گشتگیره ، ههروهها ئاینى ئاسانكارى و لابه‌رى ناخۆشى و ته‌سكه‌به‌ریه له‌سه‌ر په‌یڕه‌وكارانى ئیسلامیش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێ كه مرۆڤ هه‌موو كارووبارى راده‌ستى خوا بكات ، و گوێڕایه‌ڵى بێت ، و سه‌رى بۆ دانه‌وێنێ ، و پشتى پى ببه‌ستێ . و هه‌رچى ئه‌و فه‌رمان بدات ئه‌میش وابكات ، وخۆشى دووربگرێ له‌و شتانه‌ى كه ئه‌و قه‌ده‌غه‌ى كردووه
ههروهها ئیسلام داڕێژراوێكى ته‌واوكه‌رویكگرتووه . هه‌موو كاروباره ئاینى و دونیاییه‌كانى تاك رێك ده‌خات ،و ده‌ستور و یاسایه‌كه‌ى چاره‌سازى هه‌موو لایه‌نه‌كانى ژیانى كۆمه‌ڵـگه ده‌كات ، ئاینى ڕامیارى و ئابوورى و شه‌ڕو كۆمه‌ڵایه‌تىو په‌روه‌رده‌یه.
له‌جیهانى ئه‌مرۆشدا ئیسلام یه‌كێك له‌ئاینه هه‌ره گه‌روره‌كان پێكدێنێت، به‌زوویش بڵاو ده‌بێته‌وه .هه‌ر بۆیه‌ش ئه‌مرۆ موسڵمانان نزیكه‌ى بلیۆنێك و چاره‌گێك كه‌س ده‌بن ، به‌جیاوازى نێوان ڕه‌گه‌ز وگه‌ل و كلتوره جۆراوجۆره‌كان ، كه‌هه‌ر له باشوورى فلیپینه‌وه له ئاسیاوه درێژده‌بێته‌وه تاكو نێجیریا له رۆژ ئاواى ئه‌فریقیا ، تاكه ده‌سبه‌ندى نێوانیان بیروباوه‌ڕى ئیسلامه‌تیه ، ونزیكه‌ى 18%ى موسڵمانانیش له جیهان له رۆژ ئاوادا ژیان به‌سه‌رده‌به‌ن ،ههروهها ئه‌نده‌نوسیاش گه‌وره‌ترین كۆمه‌ڵـگه‌ى ئیسلامى له خۆى ده‌گرێ ، ئه‌مه‌و له كاتێكدا كه موسڵمانان زۆربه‌ى دانیشتوانى رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست پێكدێنن، ههروهها له ناوچه‌ى نیمچه كیشوه‌رى هیند ، و باشوورى رۆژهه‌ڵاتى ئاسیا ، و ناوچه به‌ر فراوانه‌كانى تر له ئه‌فریقیا، ههروهها له‌هه‌ریه‌كێك له یه‌كێتى سۆڤیه‌تى جاران و چین ، هه‌ردوو ئه‌مریكاكان، و ئه‌وروپاى رۆژئاواو رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست ، هه‌ندێك كه‌مینه‌ى ئیسلامى هه‌ن كه ناكرێ باس نه‌كرێن.
دروشمه‌ئیسلامیه‌كان:
ئه‌م دروشمانه‌ى كه ئیسلام هێناویه‌تى قورئانى پیرۆز و فه‌رمووده سه‌رچاوه‌كانیانه ، قورئانیش فه‌رمووده‌ى خوداى گه‌وره‌یه كه دابه‌زیوه له سه‌ر (موحه‌مه‌د) به نیگاى ئاشكراو به زمانى عه‌ره‌بى ، به‌هۆى (جوبریل) سڵاوى خوداى له‌سه‌ربێت ، كه‌ده‌م بۆده‌م بۆ مان گواستراوه‌ته‌وه ، خوێندنه‌وه‌كه‌ى مایه‌ى خێروچاكه‌یه ، كه‌س ناتوانێ وه‌ك ئه‌و كورترین سوڕه‌تیش بێنى له په‌ڕجوودا(ءاعجاز) ، به‌سوڕه‌ى (فاتحه) ده‌سپێده‌كات ، وبه‌سوڕه‌ى (ناس) كۆتایى دێت ، وبڕگه بڕگه‌و به‌ش به‌ش دابه‌زیووه(به پێى ئه‌و به‌سه‌ر هاتانه‌ى كاتى دابه‌زینى )، په‌یامبه‌ریش -درودى خواى له‌سه‌ربێت -نووسه‌رى هه‌بوون، كه-سروش-یان ده‌نووسیه‌وه ، هه‌ندێكى له‌سه‌ر گه‌ڵاى دارخورماو هه‌ندێكى له‌سه‌ر ئێسقان و ئیتر به‌م شێوه‌یه ، له‌به‌ناوبانگترین نوسه‌ركانیش (زه‌یدى كوڕى سابت)بوو، به‌ڵام قورئان به‌شێوه‌یه‌كى گشتى ئه‌زبه‌رده‌كراو ئه‌پارێزرا، عه‌ره‌به‌كانیش به‌مه ناسراوبوون كه‌بیرتیژن،بۆیه‌ش قورئانمان پێ گه‌یشتووه به‌ده‌م بۆ ده‌م و به په‌ڕاویش، كه‌له‌سه‌رده‌مى ئه‌بوبه‌كردا -خودا لێى ڕازی بێ -نووسرا، پاشان درابه حه‌زره‌تى عومه‌ر -خودالێى ڕازی بێ -پاشان جێنشینى سێهه‌م حه‌رزه‌تى (عوسمان كوڕى عه‌فان )خودا لێی ڕازی بێ هه‌موو قورئانى له‌یه‌ك به‌رگدا كۆكرده‌وه ، چه‌ند دانه‌یێكیشى له به‌رگرته‌وه بڵاوى كرده‌وه به‌سه‌ر جیهانى ئیسلامى ، هه‌ر ئه‌مه‌ى كه ئێستا له‌به‌ر ده‌ستمانه پێى ئه‌وترێ (په‌ڕاوى عوسمان )، كه به‌هیچ شێوه‌یێك ده‌سكارى نه‌كراوه‌و نه‌گۆڕاوه ، هه‌ر به‌م شێوه‌یه كه‌پێش چوارده سه‌ده له‌مه‌وبه‌ر به‌سه‌ر په‌یامبه‌ردا دابه‌زى -درودى خواى له‌سه‌ربێت ، قورئانیش – كه خودا دایبه‌زاندوه- كۆڵه‌گه‌ى بیروباوه‌ڕى موسڵمانه ،و به‌شێوه‌یه‌كى بنه‌ڕه‌تى چاره‌سه‌رى په‌یوه‌ندى نێوان دروستكه‌ر و پاكى وبێ گه‌ردى -بۆ ئه‌و دروستكراوه‌كانى ده‌كات ، و كۆڵه‌گه داده‌نێ بۆ بنیاد نانى كۆمه‌ڵگه‌ێیك كه ئاشتى و دادپه‌روه‌رى باڵى به‌سه‌ردا كێشابێ و گرنگى ده‌دات به چاكى مرۆڤ له دونیاو له دواییدا ، وسنوور داده‌ڕێژى به‌هه‌موو لایه‌نه‌كانى بیروباوه‌ڕى ڕاسته‌قینه یان بۆ ڕۆشن ده‌كاته‌وه . هه‌ر بۆیه‌ش له سوڕه‌ته مه‌كى و مه‌دینه‌ییه‌كانیش پێ داده‌گرێ له‌سه‌ر تاكایه‌تى و ته‌نهایى خوداى پاك وبێگه‌رد ، دروستكه‌رى دروستكراوان و به‌رێوه‌به‌رى كاره‌كانیانه‌وه به‌سه‌ریانه‌وه زاڵه، كه هیچ چاوێك نایبنێ ، و په‌رستش و سه‌ردانه‌واندن بۆ ئه‌و نه‌بێ بۆ كه‌سى تر دروست نیه . قورئانى پیرۆزیش دواى ئه‌وه‌ى كه‌بیرۆكه‌ى یه‌كتاپه‌رستى ڕه‌ها ده‌سه‌پێنێ ، روونیش ده‌كاته‌وه له زۆر شوێندا كه خوداى پاك وبێ گه‌رد له رێگه‌ى په‌یامبه‌رانیش ئه‌م ئامانجه‌ى به‌دى هێناوه ، ئه‌وانه په‌یامى نووسراویان بۆ هاتووه ، قورئانیش دوایینى ئه‌م په‌یامانه‌یه ، وته‌واوكه‌رى ئه‌وانى پێشووتره، هه‌ر بۆیه‌ش له گه‌ڵ ئه‌ماندا یه‌كن . قورئان باسى ئه‌وه‌ش ده‌كات كه په‌ڕتووكه ئاسمانیه‌كانى پێشوو گۆڕانكارى و ده‌ستكاریان تێدا كراوه ،به تایبه‌تی ته‌وڕات و ئینجیل كه بۆ په‌یامبه‌ر موسا و عیسا هاتۆته خوارێ سه‌لامی خوایان له‌سه‌ر بێت دوای خۆیان ده‌ستكاری كراوه له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه‌كه‌یان و به‌ده‌ستى خۆیان نووسیوویانه‌ته‌وه پاشان و توویانه :ئه‌مه له‌لایه‌ن خواوه‌یه ، و به‌رده‌وام نه‌بوون له‌سه‌ر جێبه‌جێ كردنى ئه‌رك و فه‌رمانه‌كانى (ته‌ورات) و (ئینجیل)، و ئه‌گه‌ر گوێ رایه‌ڵى خودا بونایه و كاریان كردبا به‌مه‌ى كه بۆیان دابه‌زى بوو خۆشنوود ئه‌بوون ، به‌ڵام وایان نه‌كرد . گوێڕاڵى كردن بۆ خودا -هه‌روه‌ك قورئان فه‌رمان ئه‌فه‌رموێ-ئه‌ركه له‌سه‌ر هه‌موو مرۆڤێك . هه‌ر بۆیه‌ش پاداشت وسزا هه‌یه ، و به‌هشت و دۆزه‌خ هه‌یه ، و زیندوو بوونه‌وه‌و رۆژى دوایى هه‌یه . قورئانیش دوپاتى ئه‌مه ده‌كاته‌وه له زۆر شوێن كه ، جگه له خودا كه‌سى تر نازانێ كه‌ى رۆژى دواییه ، كه فوو ئه‌كرێ به كه‌ڕه‌نادا ، جا مردووان له گۆڕه‌كانیان هه‌ڵئه‌ستنه‌وه و زیندوو ئه‌بنه‌وه ، جاهه‌ر كه‌سێ پاداشتى كاره‌كانى وه‌رئه‌گرێ ، دواى ئه‌وه‌ى كه پێوانه‌یان بۆ ئه‌كرێ ، و هه‌ر كه‌سێ په‌ڕتووكى كرداره‌كانى وه‌رئه‌گرێ ، ئه‌گه‌ر چاكه‌كار‌بێ و به‌ده‌ستى راستى وه‌ریانگرێته‌وه ئه‌وه خه‌ڵكى به‌هه‌شته ، و ئه‌گه‌ر خراپه‌كار بێ و به‌ده‌ستى چه‌پ وه‌ریانرگرێته‌وه ئه‌مه خه‌ڵكى دۆزه‌خه.
ههروهها قورئان زۆر باسى له ئازارو ئه‌شكه‌نجه‌ى بێ باوه‌ڕان و تاونباران كردووه ، به‌ڵام له هه‌مان كاتیشدا باسى سۆزى خودایى و لێخۆشبوونیشى كردووه ، ههروهها باسى ده‌سه‌ڵاتى بێ سنوورى خودا و سۆز و زانیارى زانسته‌كه‌یشى كردووه كه‌هه‌موو شتێكى گرتۆته‌وه ، و هیچ شتێك وێنه‌ى ئه‌ونیه ، و به‌رزتره له هه‌موو دروستكراوێك ، و له‌هه‌مان كاتیشدا له تركه په‌تكى(حبل الورید) مرۆڤ نزیكتره بۆى. ههروهها جۆره‌كانى تاوان و گوناهى بۆ مرۆڤ شى كردۆته‌وه ، و فه‌رمانى داوه هه‌رگوناهبارێك سزاى خۆى وه‌ر ئه‌گرێ هه‌ربۆیه‌ش قه‌ده‌غه‌ى كردووه كه هاوه‌ڵى بۆ دابنرێ ، و سزاى بكه‌رانیشى ئاگره ، جا به‌م شێوه‌یه باسى زۆرێك له گوناهه گه‌وره‌كانى كردووه ، بۆ نموونه ئه‌گه‌ر كه‌سێك به ئه‌نقه‌ست یه‌كێكى تر بكوژێ ، ئه‌بێ تۆڵه‌ى لێ بكرێته‌وه به‌كوشتنى، به‌هه‌مان شێوه نانه‌وه‌ى ئاژاوه و دروست كردنى پیسى وبێ ڕه‌وشتى له سه‌ر زه‌وى ، و تێكدانى ئاشتى و ئارامى نێو موسڵمانان . ههروهها ئیسلام سوو و داوێن پیسى و خواردنه‌وه بێ هۆشكه‌ره‌كانى قه‌ده‌غه كردووه ، و فه‌رمان ده‌دا به پارێزگارى و كارى چاكه . ههروهها باس له زۆر له‌لایه‌نه‌كانى ژیانى كۆمه‌ڵایه‌تى ده‌كات ، باسى ژن ده‌كات ، كه ئه‌ندامێكه‌و كێش و كه‌سایه‌تى خۆى هه‌یه له كۆمه‌ڵگه‌ى ئیسلام ، هه‌ربۆیه‌ش دان ده‌نێ به‌مافه‌كانى كه پێشتر مافخوراو بوون ،وه دانى به‌بوونى دانا كه‌پێشتر نه‌فامه‌كان به‌نه‌نگیان داده‌نا ئه‌بوا بزریان كردبووایه ، بۆیه هه‌ندێكیان هه‌ر به‌بچووكى زینده به‌چاڵیان ده‌كردن ،یان وه‌كو كاڵا بازرگانى پێوه‌ده‌كرا وه‌كو بۆماوه پاش مردوو له‌گه‌ڵ كاڵاكان دابه‌ش ده‌كرا، به‌م جۆره كوڕ خێزانه‌كانى باوكى بۆ ده‌مایه‌وه ، و ژن مافى نه‌بوو له میرات، جا قورئان میراتى بۆ دیاركرد، وه‌ك كچ و خێزان و دایك مافى بۆیان دانا .و فه‌رمانى دا كه‌نابێ ژنى تریان به‌سه‌ربێنن له كاتێك كه‌پیاو له هاودادى نێوانیان دڵنیانه‌بێ ، ههروهها فه‌رمانى داوه كه دادگه‌رى به‌دڵ له‌نێوان خێزانه‌كان له كاتى فره‌ژنی كارێكى قوڕسه ئه‌گه‌ر ئه‌سته‌م نه‌بێت ، جاهه‌ر چه‌ند هاوسه‌ره‌كه پارێزگاربێت . ههروهها قورئان باسى ره‌فتارى جوان و سۆز و مافدانى ته‌واوى دایك و باوكى كردووه بێ ده‌ربڕٍینى بێزارى و دڵته‌نگى و باسى چاكه كردنى كردووه له‌گه‌ڵ بێوه‌ژن و هه‌تیوان ، و نه‌خواردنى و بێ رێزنه‌كردنى ماف و ماڵیان ، تاواى لێ كردووه ئه‌وكه‌سه‌ى كه‌ماڵى هه‌تیوان ده‌خوات وه‌كو ئه‌وه‌بێ كه ئاگر بخواو بچێته هه‌ناویه‌وه، و زۆر به‌توندى پارێزگارى لێ كردووه . هه‌روا فه‌رمانى فه‌رمووه به چاكه كردن له‌گه‌ڵ هه‌ژاران و بێ ده‌سته‌ڵاتان ، بۆیه‌ش زه‌كاتى داناوه له سه‌رده‌وڵه‌مه‌ندان ،تائه‌وانیش مافیان پارێزراوبێ ههروهها پاداشتى چاكه كارانى -هه‌ركاتێك بێت -به‌چاكترو به هه‌شت داناوه، و هانى پاراستنى سپارده ، راِستگۆیى ، و خۆنه‌ویستى، ره‌فتار جوانى و ئاكارى رێك ده‌دا، به‌هۆیه‌وه تاك ده‌بێته تاكێكى چاك و به‌سوود له كۆمه‌ڵگه‌كه‌ى.
قورئان زۆر پێداگرى كردووه له سه‌ر ئازادى ، هه‌ربۆیه‌ش باسى به‌ندایه‌تى و كۆیلایه‌تى كردووه ، به‌شێوه‌یه‌ك زۆر ته‌سكى كردۆته‌وه ، و سنوورى بۆ داناوه چاره‌سه‌رێكى مرۆڤ په‌روه‌رانه‌ى بۆ داناوه تاڕێزى مرۆڤایه‌تى بگیرێ ، چونكه كۆیلایه‌تى شتێكى باو بوو له كۆمه‌ڵگاكان پێش هاتنى ئیسلام ، بۆیه ئیسلام كڕین و فرۆشتنى كۆیله‌ى به‌به‌ندكردن و ڕاوكردنیانى قه‌ده‌غه‌كرد، ته‌نها له‌یه‌ك كاتدا نه‌بێت ، ئه‌مه‌ش كاتێك كه دوژمنان شه‌ڕده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ ئیسلام و باوه‌ڕداران ، ئه‌مانه ئه‌بن به كۆیله ، بۆیه‌ش له‌ئیسلام كه‌س نه‌بووه به كۆیله مه‌گه‌ر به‌م رێگه‌وه نه‌بێت ، كه‌واته نه به كڕین و فرۆشتنى، و نه به‌شه‌ڕ ، و نه‌به‌ڕفاندن و دزینیان نابن به‌به‌نده جا گه‌وره‌بن یا بچووك . ههروهها له ئیسلام نابێ كه هه‌ڵسوكه‌وتى توندیان به‌رامبه‌ر بكرێ ، وهانى موسڵمانانى داوه كه له‌گه‌ڵیان جوان ڕه‌فتار بنوێنن،و هۆكارى زۆر ی داناوه بۆ ئازاد بوونیان ، چونكه ئه‌و وا سه‌یرى به‌نده‌ده‌كات كه ئه‌مه شتێكى كاتیه و نادروسته ، بۆیه پێویسته زۆر ڕێگا بگرێته‌به‌ر بۆنه‌مانى به‌ندایه‌تى.
ئیسلام رێگاكانى بوون به كۆیله‌ى داخستووه ته‌نها له‌كاتى شه‌ڕى ره‌وادا نه‌بێت ،وه به‌ئه‌ركى داناوه له‌سه‌ر تاكه‌كان كه له‌كاتى ئه‌نحامدانى تاوانێك به‌نده ئازاد بكه‌ن ،هانیشى داوون بۆ ئه‌مه، به‌م پێیه‌ى كه ده‌بێته هۆى نزیك بوونه له خودا (ومن قتل مؤمنا خطئا فتحریر رقبة) النساْ: 92 ، واته (هه‌ركه‌سێك موسڵمانێك به‌نه‌زانى و بێ مه‌به‌ست بكوژێ ، ده‌بێ به‌نده‌ێیك ئازادبكات ). ههروهها ئیسلام ئازادكردنى كۆیله‌ى به‌زه‌كات داناوه . و چاك نواندن له‌گه‌ڵیانیشى كردۆته چاك بوونى به‌نده له په‌یوه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تى به‌جوانترین شێوه ، ئه‌وه‌تا په‌یامبه‌ر -درودى خواى له‌سه‌ر بێت ده‌فه‌رموێ )ئه‌وان براتانن و خزمه‌تكارتانن ، خوا خستوونیه‌ته ژێر ده‌ستتان ، جا هه‌ركه‌سێك براێیكى هه‌بوو له ژێر ده‌ستیا، با ئه‌م خواردنه‌ى پێ بدا كه‌خۆى ئه‌یخوات ، ئه‌م جله بكاته به‌ر ئه‌م كه‌خۆى له‌به‌رى ئه‌كات ، كارێكیان پێ مه‌سپێرن كه له‌سه‌رووى توانایانه‌وه‌یه ، ئه‌گه‌ر كارێكیشتان پێ سپاردن ، یارمه‌تیان بده‌ن )فه‌رمووده‌ێیكى دروسته، له موسنه‌دى ئیمام ئه‌حمه‌دا هاتووه و ، هى تریش له دووایین ووته‌كانى په‌یامبه‌ریش -دوردى خواى له‌سه‌ربێت فه‌رموویه‌تى (ئاگادارى نوێژه‌كانتان بن..ئاگادارى نوێژه‌كانتان بن ، له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ى له‌ژێر ئه‌ستۆتانن) ههروهها پێى ناخۆش بوو كه وشه‌ى كۆیله به‌كاربهێنرێ، ده‌یفه‌رموو، مه‌ڵین: به‌نده ، و كه‌نیزه‌كىمن ،بڵێن :گه‌نجى من و كیژۆڵه‌ى من.
وه‌كو ئاسانكارییش بۆ ئازاد كردنى به‌نده‌كان ، ئیسلام مافى دا پێیان كه خۆیان ئازاد بكه‌ن به‌كڕینه‌وه‌ى ئازادى خۆیان له گه‌وره‌كانیان به‌رامبه‌ر به هه‌ندێك پاره كه پێشتر له سه‌رى ڕێك ده‌كه‌ون ، هه‌روه‌كو چۆن بڕیارى دا كه كه‌نیزه گه‌ر منداڵێكى بوو، به‌چاوى كه‌نیزه سه‌یرناكرێ خاوه‌نه‌كانیان بیانفرۆشن یان بیانبه‌خشن به یه‌كێكى تر ، و منداڵه‌كانیشیان ئازادن وه‌ك كۆیله ههروهها ئیسلام به‌زۆر ڕیگا هه‌وڵى ئازاد كرنیانى داوه ،بۆ نموونه ته‌نها خاوه‌نه‌كه بڵێ : ئازاد بووى ، ئه‌وه ئازاد ده‌بێ، ئه‌گه‌ر به‌گاڵته‌ش یان به زۆرى پێى بڵێن ،یان هه‌ر شێوازێكى تر ، بۆیه‌ش (پێشه‌وا) مالیك له یه‌حیاى كوڕى سه‌عیده‌وه ، ئه‌میش له سه‌عیدى كوڕى موسه‌یه‌به‌وه كه‌وتوویه‌تى (سێ شت گاڵته‌یان تیانیه :ژن هێنان ، وته‌ڵاق دان ، و ئازادكردنى كۆيله) به‌م شێوه‌یه ئیسلام گرنگیدا به‌كاروباریان و چاكه له گه‌ڵ كردنیان و هاندانى خه‌ڵك بۆ ئازادكرنیان.
بیروباوه‌ڕه بنه‌ڕه‌تیه‌كان:
ئیسلام و باوه‌ڕ -دوو وشه‌ن جارى وایه له جیاتى یه‌كتر به‌كارئه‌برێن به‌ڵام ئیسلام، ڕازى بوونه به‌ویستى خودا گوێ ڕایه‌ڵ بوونه بۆ فه‌رمانه‌كانى و دووركه‌وتنه‌وه‌یه له‌و شتانه كه ئه‌و قه‌ده‌غه‌ى كردووه ،، باوه‌ڕیش ئه‌و شته‌یه كه‌له‌دڵدا ده‌چه‌سپێ ،ده‌سه‌لمێنى كه له دڵى دا چه‌سپیووه كه‌واته ئیسلام ئاماژه ده‌كات به‌كرداره ده‌ره‌كیه‌كان ، له‌كاتێكدا كه(باوه‌ڕ) ئاماژه‌یه بۆ بیر باوه‌ڕ ، باوه‌ڕیش ئه‌وه‌یه كه موسڵمان بڕوا بێنێ به خودا ، و په‌یامبه‌رانى ، و فریشته‌كانى ، و په‌رتووكه‌كانى ، به‌چاره‌نووسى جا چاك بێ یا خراپ .
بڕوابوون به‌خوا: له به‌ر ئه‌وه‌ى كه دروستكه‌رى بونه‌وه‌ره له هیچه‌وه ، و دروستكارى ئاسمانه‌كانى و زه‌وى و هه‌رچى تیایه‌تى ،مرۆڤى كردووه به جێنشین له سه‌ر زه‌وى ، هه‌رچى بوونه‌وه‌رێكى تر هه‌یه بۆ خزمه‌تى ئه‌و به‌گه‌ڕى خستووه ، خێروخۆشى(نعمه) پێى داوه، له هه‌ر شتێكدا كه داوابكات ، هیچیشى لێ داوا نه‌كردوه ته‌نها به‌ندایه‌تى و گوێ ڕایه‌ڵى ئه‌و نه‌بێ و هاوه‌ڵ بۆ په‌یداكردنى تێدا نه‌بێ ، چونكه خودا به‌به‌زه‌ییه و به‌خشنده‌یه ،له هه‌موو گوناهێك خۆش ده‌بێ به هاوه‌ڵ په‌یداكردن نه‌بێ ،زاناو ئاگاداره به‌هه‌رچى له دڵ و ده‌روونى به‌نده‌كانیه‌تى ، كه به‌رزه‌و له‌كه‌س ناچێ كه‌چى له دڕكه‌په‌تك(حبل الورید) بۆبه‌نده نزیكتره ،وه هه‌ر ئه‌ویش ئامارى كرده‌وه‌كانیان ده‌كات ،به بچوك و گه‌وره‌یانه‌وه له رۆژى دوایش له سه‌ری لێیانده‌پێچته‌وه ، و ڕێگه‌ى ڕاست و چه‌وتى بۆ ڕوونكردوونه‌ته‌وه و مێشكى پێداون تاپێى بیربكه‌نه‌وه ، و رێى راست هه‌ڵبژێرن ، و پێویستیشى به‌به‌نده‌كانى نیه و كاروبارى دروستكراوه‌كانى هه‌ڵده‌سوڕێنێ ، و به‌رزو پیرۆز و گه‌وره‌یه، و هیچ وه‌ك ئه‌و نیه.
بڕوا بوون به‌فریشته‌كان :
له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌وان به‌شێكن له شاردراوه – غیب – ،چاو نایانبینێ ، و هه‌سته‌كان ده‌ركى پێ ناكه‌ن ، خوداى به‌رز و باڵا دروستى كردوون له نوور و ڕوناكى بۆ به‌ندایه‌تى و گوێ ڕایه‌ڵى ، بۆیه له فه‌رمانى خودا ده‌رناچن ،هه‌رچى ئه‌و فه‌رمان بدات ئه‌وان ده‌یكه‌ن ، ئه‌وان نوێنه‌رى خودان بۆ دروستكراوه‌كان و پارێزگارى له به‌نده‌كانى ده‌كه‌ن ، بۆیان له خودا ده‌پارێنه‌وه جا هه‌یانه كه خودا پێى سپاردووه كه كرده‌وه‌ى به‌نده‌كانى بنوسێ ، له لاى ڕاست و له‌لاى چه‌پ ، هه‌شیانه كه خودا رایسپاردوون به‌كێشانى گیانى به‌نده‌كانى له‌كاتى مه‌رگدا ، و لێپرسینه‌وه‌ش له‌ناو گۆڕدا.
به‌ڵام ئه‌هریمه‌ن(شیطان) جنۆكه‌یه كاتێك كه خودا فه‌رمانى دابوو كه كرنۆش ببات بۆ (ئاده‌م)سه‌لامى خودایى لێ بێ به‌ڵام كڕنۆشى نه‌برد كه جۆرێكن له بونه‌وه‌ر، نه‌مرۆڤن و نه فریشته، و له ئاگر دروست كراون ، جاهه‌یانه باش و هه‌یانه خراپ ، به‌ڵام فریشته به‌رزترین و باشترین دروستكراوى خودان .
بڕوابوون به‌په‌رتووكه‌كان :
ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه موسڵمانان داواكراوه كه‌بڕوا بێنێ به په‌رتووكه‌كانى و په‌یامه‌كانیان ، وه‌ك ته‌ورات (په‌یمانى كۆن)، ئینجیل (په‌یمانى نوێ) جگه له وانه‌ش . ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێ كه بڕوات وابێ به دڵنیاییه‌وه كه لایه‌ن خوداوه هاتوون، وه‌ك قورئان . چونكه هه‌موو په‌یامه‌كان یه‌ك راستى ده‌سه‌لمێنن ، كه ئه‌ویش په‌رستنى خوداى تاك و ته‌نیایه ، ئیسلامیش دوا په‌یامه، و ته‌واو كه‌رى په‌یامه‌كانى تره ، موحه‌مه‌دى په‌یامبه‌ریش -درودى خواى له‌سه‌ر بێت – دوا په‌یامبه‌ر و نێردراوه كه‌واته هیچ په‌یام و په‌یامبه‌رێك له‌دواى ئه‌و نایه، ئه‌و نێردرواه بۆ هه‌موو كات ، وشوێن، و دروست كراوێك .
بڕوابوون به‌په‌یامبه‌ران: ئه‌مه‌ش له به‌ر بڕوا بوون پێیانه‌وه -درودى خوایان له‌سه‌ربێت -له دواى بڕوا بوون به په‌رتووكه‌كانیان دێت ، كه‌به سه‌ریاندا هاتۆته خواره‌وه ، كه‌واته هه‌ر ده‌بێ بڕوات به‌خودا هه‌بێ ،ئینجا په‌رتووكه‌كان ،ئینجا په‌یامبه‌ره‌كان به‌تێكرایى و بێ جیاوازیكردن له نێوانیان ، هه‌رله (ئاده‌م)ه‌وه تاكو (خاته م)-درودى خودایان له سه‌ربێ چونكه هه‌موویان نێردراوى خودان ،جا هه‌ندێكیان په‌رجو و شتى به‌ده‌رله تواناى مرۆڤیان ده‌كرد ،به‌ڵام بێ گومان ئه‌مانه له خواوه بوون ،نه‌وه‌ك له خۆیانه‌وه ، پاشان موسڵمان داواكراوه كه‌ده‌بێ بیر له به‌سه‌رهاته‌كانیان بكاته‌وه، ههروهها ئه‌وشتانه‌ى كه به‌سه‌ريان داهات، چونكه لێیانه‌وه په‌ندو ئامۆژگارى فێرده‌بێ ، ههروهها به هۆیه‌وه هه‌ست به تاكیه‌تى ره‌هاى خودا ده‌كات ، چونكه هه‌موو په‌یامبه‌ران داواى ئه‌مه‌یان كردووه ، وه داواى دڵسۆزى له به‌ندایه‌تى كردنى خوداى تاك ته‌نیایان كردووه . چونكه هه‌موویان مرۆڤ بوون ،بۆیه ئه‌زیه‌ت و ئازاریان چێشت له گه‌یاندنى په‌یامه‌كه‌دا ، جا گه‌له‌كانیان به‌رنگاره‌یان بوونه‌وه ، به‌درۆیان خستنه‌وه، و ئازاریان دان، به‌ڵام له كۆتاییدا هه‌ر لایه‌نگرانى خوداو ووشه‌ى خودا سه‌ركه‌وتن. قورئانیش ناڕه‌زایى ده‌رده‌بڕێ به‌تووندى به‌رامبه‌ر به وته‌ى گاوره‌كان ، كه‌ده‌ڵێن: (عیسا) كوڕى خودایه ، یان كه‌جووه‌كان ده‌ڵێن (عوزه‌یر) كوڕى خوادیه! ، ره‌خنه‌ى زۆریان لێ ده‌گرێ له سه‌ر ئه‌م جۆره وتانه یان ، پێیان ده‌ڵێ :كه (عیسا)مرۆڤێكه‌و به‌وشه‌ى خودا لاى(مریه‌م)ى دانا ،جا ئه‌م په‌رجوانه روون ده‌كاته‌وه له‌كاتى له دایك بوونى ، و كاتى گفتوگۆ كردنى كه هێشتا له ناوبێشكه دابوو، و هى تریش، به‌ڵام هه‌رچۆنێك بێ مرۆڤ بووه .ئه‌میش- یانى :عیسا-له‌خاچ نه‌دراوه، به‌ڵكو یه‌كێكى تریان بۆ وێچوێندراوه ،به‌ڵكو خوداى گه‌وره بۆلاى خۆى به‌رزى كردۆته‌وه . جارێكى تر قورئان دووپات ده‌كاته‌وه كه مه‌به‌ستى هه‌موو په‌یامه‌كان هه‌ریه‌كه ،و ئه‌میش په‌رستنى خوداى تاكه ، موحه‌مه‌دیش دواهه‌مینى نیردراوى په‌یامبه‌رانه.
باوه‌ڕبوون به‌ڕۆژى دوایى: ئیسلام فه‌رمان ده‌فه‌رمووێ: كه‌مه‌به‌ست له ئاماده‌كردنى خه‌ڵكى بۆ رۆژى دواییه ،چونكه دونیا ماڵێكى كاتییه، به‌ڵكو ته‌نها ڕیڕه‌وێكه بۆ رۆژى دوایى : كه‌ماڵى ژیان و نه‌مریه ، و ماڵى پاداشت و سزایه ، هى به‌هه‌شت و دۆزه‌خ ، كه‌تیایدا بوونه‌وه‌وه‌ركان لێپرسینه‌وه‌یان له گه‌ڵ ده‌كرێ له‌سه‌ر كرده‌وه‌كانیان ، ئه‌گه‌رخراپ بووه، ئه‌وا خراپه دێته‌رێگایان ، كه ئه‌شكه‌نجه‌و ئازارێكى ریسواكه‌ر ده‌درێن . قورئانیش دیمه‌نه‌كانى رۆژى دواییمان بۆ باس ده‌كات ، وه‌ك هانده‌رێك و ترسێنه‌رێك بۆ بونه‌وه‌ر ، ههروهها باسى ناخۆشیه‌كانى رۆژى دوایى و وردى پێدا چوونه‌كرداره‌كان ده‌كات ،له‌مه‌ش زیاتر شتى وای تیایه كه‌تا ئێستا هیچ چاوێك نه‌یبینیووه ، و هیچ گوێچكه‌یێكیش نه‌یبیستووه ، و به‌سه‌ر دڵى هیچ مرۆڤێكیشدا نه‌هاتووه ، ههروهها قورئان باسى ئاگرى دۆزه‌خ وناخۆشیه‌كانى ، و ئه‌شكه‌نجه به‌رده‌وامه‌كانى ده‌كات ، فه‌رمان ده‌دات به‌به‌نده‌كان كه‌له خوابترسن و گوێ ڕایه‌ڵى بن بۆى تا دوور بن له‌م جۆره ئه‌شكه‌نجانه ، وتامه‌زۆرى به‌هشت و خۆشیه‌كانى ببن .
بڕوابوون به چاره‌نووس:
ئیسلام فه‌رمان ئه‌فه‌رمووێ كه هه‌رچى له گه‌ردووندا ڕوده‌دات به‌ویست وئه‌ندازه‌ى خودایه و خۆیى و زانیارییه هه‌میشه‌یى و جاویدانیه‌كه‌ى ئه‌وه‌وه جێ به‌جێ ده‌بێت ، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا جه‌خت له‌سه‌ر توانست و ویستى مرۆڤ ده‌كات كه په‌یوه‌نداره به له ئه‌ستۆگرتنوو به‌رپرسیاریه‌تى ، به‌رامبه‌ر به‌و كردارانه‌ى كه خۆى پێ هه‌ڵده‌ستێ و تێیدا سه‌رپشكه.
له‌جیهانى ئه‌مرۆشدا ئیسلام یه‌كێك له‌ئاینه هه‌ره گه‌روره‌كان پێكدێنێت، به‌زوویش بڵاو ده‌بێته‌وه .هه‌ر بۆیه‌ش ئه‌مرۆ موسڵمانان نزیكه‌ى بلیۆنێك و چاره‌گێك كه‌س ده‌بن ، به‌جیاوازى نێوان ڕه‌گه‌ز وگه‌ل و كلتوره جۆراوجۆره‌كان ، كه‌هه‌ر له باشوورى فلیپینه‌وه له ئاسیاوه درێژده‌بێته‌وه تاكو نێجیریا له رۆژ ئاواى ئه‌فریقیا ، تاكه ده‌سبه‌ندى نێوانیان بیروباوه‌ڕى ئیسلامه‌تیه ، ونزیكه‌ى 18%ى موسڵمانانیش له جیهان له رۆژ ئاوادا ژیان به‌سه‌رده‌به‌ن ،ههروهها ئه‌نده‌نوسیاش گه‌وره‌ترین كۆمه‌ڵـگه‌ى ئیسلامى له خۆى ده‌گرێ ، ئه‌مه‌و له كاتێكدا كه موسڵمانان زۆربه‌ى دانیشتوانى رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست پێكدێنن، ههروهها له ناوچه‌ى نیمچه كیشوه‌رى هیند ، و باشوورى رۆژهه‌ڵاتى ئاسیا ، و ناوچه به‌ر فراوانه‌كانى تر له ئه‌فریقیا، ههروهها له‌هه‌ریه‌كێك له یه‌كێتى سۆڤیه‌تى جاران و چین ، هه‌ردوو ئه‌مریكاكان، و ئه‌وروپاى رۆژئاواو رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست ، هه‌ندێك كه‌مینه‌ى ئیسلامى هه‌ن كه ناكرێ باس نه‌كرێن.
دروشمه‌ئیسلامیه‌كان:
ئه‌م دروشمانه‌ى كه ئیسلام هێناویه‌تى قورئانى پیرۆز و فه‌رمووده سه‌رچاوه‌كانیانه ، قورئانیش فه‌رمووده‌ى خوداى گه‌وره‌یه كه دابه‌زیوه له سه‌ر (موحه‌مه‌د) به نیگاى ئاشكراو به زمانى عه‌ره‌بى ، به‌هۆى (جوبریل) سڵاوى خوداى له‌سه‌ربێت ، كه‌ده‌م بۆده‌م بۆ مان گواستراوه‌ته‌وه ، خوێندنه‌وه‌كه‌ى مایه‌ى خێروچاكه‌یه ، كه‌س ناتوانێ وه‌ك ئه‌و كورترین سوڕه‌تیش بێنى له په‌ڕجوودا(ءاعجاز) ، به‌سوڕه‌ى (فاتحه) ده‌سپێده‌كات ، وبه‌سوڕه‌ى (ناس) كۆتایى دێت ، وبڕگه بڕگه‌و به‌ش به‌ش دابه‌زیووه(به پێى ئه‌و به‌سه‌ر هاتانه‌ى كاتى دابه‌زینى )، په‌یامبه‌ریش -درودى خواى له‌سه‌ربێت -نووسه‌رى هه‌بوون، كه-سروش-یان ده‌نووسیه‌وه ، هه‌ندێكى له‌سه‌ر گه‌ڵاى دارخورماو هه‌ندێكى له‌سه‌ر ئێسقان و ئیتر به‌م شێوه‌یه ، له‌به‌ناوبانگترین نوسه‌ركانیش (زه‌یدى كوڕى سابت)بوو، به‌ڵام قورئان به‌شێوه‌یه‌كى گشتى ئه‌زبه‌رده‌كراو ئه‌پارێزرا، عه‌ره‌به‌كانیش به‌مه ناسراوبوون كه‌بیرتیژن،بۆیه‌ش قورئانمان پێ گه‌یشتووه به‌ده‌م بۆ ده‌م و به په‌ڕاویش، كه‌له‌سه‌رده‌مى ئه‌بوبه‌كردا -خودا لێى ڕازی بێ -نووسرا، پاشان درابه حه‌زره‌تى عومه‌ر -خودالێى ڕازی بێ -پاشان جێنشینى سێهه‌م حه‌رزه‌تى (عوسمان كوڕى عه‌فان )خودا لێی ڕازی بێ هه‌موو قورئانى له‌یه‌ك به‌رگدا كۆكرده‌وه ، چه‌ند دانه‌یێكیشى له به‌رگرته‌وه بڵاوى كرده‌وه به‌سه‌ر جیهانى ئیسلامى ، هه‌ر ئه‌مه‌ى كه ئێستا له‌به‌ر ده‌ستمانه پێى ئه‌وترێ (په‌ڕاوى عوسمان )، كه به‌هیچ شێوه‌یێك ده‌سكارى نه‌كراوه‌و نه‌گۆڕاوه ، هه‌ر به‌م شێوه‌یه كه‌پێش چوارده سه‌ده له‌مه‌وبه‌ر به‌سه‌ر په‌یامبه‌ردا دابه‌زى -درودى خواى له‌سه‌ربێت ، قورئانیش – كه خودا دایبه‌زاندوه- كۆڵه‌گه‌ى بیروباوه‌ڕى موسڵمانه ،و به‌شێوه‌یه‌كى بنه‌ڕه‌تى چاره‌سه‌رى په‌یوه‌ندى نێوان دروستكه‌ر و پاكى وبێ گه‌ردى -بۆ ئه‌و دروستكراوه‌كانى ده‌كات ، و كۆڵه‌گه داده‌نێ بۆ بنیاد نانى كۆمه‌ڵگه‌ێیك كه ئاشتى و دادپه‌روه‌رى باڵى به‌سه‌ردا كێشابێ و گرنگى ده‌دات به چاكى مرۆڤ له دونیاو له دواییدا ، وسنوور داده‌ڕێژى به‌هه‌موو لایه‌نه‌كانى بیروباوه‌ڕى ڕاسته‌قینه یان بۆ ڕۆشن ده‌كاته‌وه . هه‌ر بۆیه‌ش له سوڕه‌ته مه‌كى و مه‌دینه‌ییه‌كانیش پێ داده‌گرێ له‌سه‌ر تاكایه‌تى و ته‌نهایى خوداى پاك وبێگه‌رد ، دروستكه‌رى دروستكراوان و به‌رێوه‌به‌رى كاره‌كانیانه‌وه به‌سه‌ریانه‌وه زاڵه، كه هیچ چاوێك نایبنێ ، و په‌رستش و سه‌ردانه‌واندن بۆ ئه‌و نه‌بێ بۆ كه‌سى تر دروست نیه . قورئانى پیرۆزیش دواى ئه‌وه‌ى كه‌بیرۆكه‌ى یه‌كتاپه‌رستى ڕه‌ها ده‌سه‌پێنێ ، روونیش ده‌كاته‌وه له زۆر شوێندا كه خوداى پاك وبێ گه‌رد له رێگه‌ى په‌یامبه‌رانیش ئه‌م ئامانجه‌ى به‌دى هێناوه ، ئه‌وانه په‌یامى نووسراویان بۆ هاتووه ، قورئانیش دوایینى ئه‌م په‌یامانه‌یه ، وته‌واوكه‌رى ئه‌وانى پێشووتره، هه‌ر بۆیه‌ش له گه‌ڵ ئه‌ماندا یه‌كن . قورئان باسى ئه‌وه‌ش ده‌كات كه په‌ڕتووكه ئاسمانیه‌كانى پێشوو گۆڕانكارى و ده‌ستكاریان تێدا كراوه ،به تایبه‌تی ته‌وڕات و ئینجیل كه بۆ په‌یامبه‌ر موسا و عیسا هاتۆته خوارێ سه‌لامی خوایان له‌سه‌ر بێت دوای خۆیان ده‌ستكاری كراوه له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه‌كه‌یان و به‌ده‌ستى خۆیان نووسیوویانه‌ته‌وه پاشان و توویانه :ئه‌مه له‌لایه‌ن خواوه‌یه ، و به‌رده‌وام نه‌بوون له‌سه‌ر جێبه‌جێ كردنى ئه‌رك و فه‌رمانه‌كانى (ته‌ورات) و (ئینجیل)، و ئه‌گه‌ر گوێ رایه‌ڵى خودا بونایه و كاریان كردبا به‌مه‌ى كه بۆیان دابه‌زى بوو خۆشنوود ئه‌بوون ، به‌ڵام وایان نه‌كرد . گوێڕاڵى كردن بۆ خودا -هه‌روه‌ك قورئان فه‌رمان ئه‌فه‌رموێ-ئه‌ركه له‌سه‌ر هه‌موو مرۆڤێك . هه‌ر بۆیه‌ش پاداشت وسزا هه‌یه ، و به‌هشت و دۆزه‌خ هه‌یه ، و زیندوو بوونه‌وه‌و رۆژى دوایى هه‌یه . قورئانیش دوپاتى ئه‌مه ده‌كاته‌وه له زۆر شوێن كه ، جگه له خودا كه‌سى تر نازانێ كه‌ى رۆژى دواییه ، كه فوو ئه‌كرێ به كه‌ڕه‌نادا ، جا مردووان له گۆڕه‌كانیان هه‌ڵئه‌ستنه‌وه و زیندوو ئه‌بنه‌وه ، جاهه‌ر كه‌سێ پاداشتى كاره‌كانى وه‌رئه‌گرێ ، دواى ئه‌وه‌ى كه پێوانه‌یان بۆ ئه‌كرێ ، و هه‌ر كه‌سێ په‌ڕتووكى كرداره‌كانى وه‌رئه‌گرێ ، ئه‌گه‌ر چاكه‌كار‌بێ و به‌ده‌ستى راستى وه‌ریانگرێته‌وه ئه‌وه خه‌ڵكى به‌هه‌شته ، و ئه‌گه‌ر خراپه‌كار بێ و به‌ده‌ستى چه‌پ وه‌ریانرگرێته‌وه ئه‌مه خه‌ڵكى دۆزه‌خه.
ههروهها قورئان زۆر باسى له ئازارو ئه‌شكه‌نجه‌ى بێ باوه‌ڕان و تاونباران كردووه ، به‌ڵام له هه‌مان كاتیشدا باسى سۆزى خودایى و لێخۆشبوونیشى كردووه ، ههروهها باسى ده‌سه‌ڵاتى بێ سنوورى خودا و سۆز و زانیارى زانسته‌كه‌یشى كردووه كه‌هه‌موو شتێكى گرتۆته‌وه ، و هیچ شتێك وێنه‌ى ئه‌ونیه ، و به‌رزتره له هه‌موو دروستكراوێك ، و له‌هه‌مان كاتیشدا له تركه په‌تكى(حبل الورید) مرۆڤ نزیكتره بۆى. ههروهها جۆره‌كانى تاوان و گوناهى بۆ مرۆڤ شى كردۆته‌وه ، و فه‌رمانى داوه هه‌رگوناهبارێك سزاى خۆى وه‌ر ئه‌گرێ هه‌ربۆیه‌ش قه‌ده‌غه‌ى كردووه كه هاوه‌ڵى بۆ دابنرێ ، و سزاى بكه‌رانیشى ئاگره ، جا به‌م شێوه‌یه باسى زۆرێك له گوناهه گه‌وره‌كانى كردووه ، بۆ نموونه ئه‌گه‌ر كه‌سێك به ئه‌نقه‌ست یه‌كێكى تر بكوژێ ، ئه‌بێ تۆڵه‌ى لێ بكرێته‌وه به‌كوشتنى، به‌هه‌مان شێوه نانه‌وه‌ى ئاژاوه و دروست كردنى پیسى وبێ ڕه‌وشتى له سه‌ر زه‌وى ، و تێكدانى ئاشتى و ئارامى نێو موسڵمانان . ههروهها ئیسلام سوو و داوێن پیسى و خواردنه‌وه بێ هۆشكه‌ره‌كانى قه‌ده‌غه كردووه ، و فه‌رمان ده‌دا به پارێزگارى و كارى چاكه . ههروهها باس له زۆر له‌لایه‌نه‌كانى ژیانى كۆمه‌ڵایه‌تى ده‌كات ، باسى ژن ده‌كات ، كه ئه‌ندامێكه‌و كێش و كه‌سایه‌تى خۆى هه‌یه له كۆمه‌ڵگه‌ى ئیسلام ، هه‌ربۆیه‌ش دان ده‌نێ به‌مافه‌كانى كه پێشتر مافخوراو بوون ،وه دانى به‌بوونى دانا كه‌پێشتر نه‌فامه‌كان به‌نه‌نگیان داده‌نا ئه‌بوا بزریان كردبووایه ، بۆیه هه‌ندێكیان هه‌ر به‌بچووكى زینده به‌چاڵیان ده‌كردن ،یان وه‌كو كاڵا بازرگانى پێوه‌ده‌كرا وه‌كو بۆماوه پاش مردوو له‌گه‌ڵ كاڵاكان دابه‌ش ده‌كرا، به‌م جۆره كوڕ خێزانه‌كانى باوكى بۆ ده‌مایه‌وه ، و ژن مافى نه‌بوو له میرات، جا قورئان میراتى بۆ دیاركرد، وه‌ك كچ و خێزان و دایك مافى بۆیان دانا .و فه‌رمانى دا كه‌نابێ ژنى تریان به‌سه‌ربێنن له كاتێك كه‌پیاو له هاودادى نێوانیان دڵنیانه‌بێ ، ههروهها فه‌رمانى داوه كه دادگه‌رى به‌دڵ له‌نێوان خێزانه‌كان له كاتى فره‌ژنی كارێكى قوڕسه ئه‌گه‌ر ئه‌سته‌م نه‌بێت ، جاهه‌ر چه‌ند هاوسه‌ره‌كه پارێزگاربێت . ههروهها قورئان باسى ره‌فتارى جوان و سۆز و مافدانى ته‌واوى دایك و باوكى كردووه بێ ده‌ربڕٍینى بێزارى و دڵته‌نگى و باسى چاكه كردنى كردووه له‌گه‌ڵ بێوه‌ژن و هه‌تیوان ، و نه‌خواردنى و بێ رێزنه‌كردنى ماف و ماڵیان ، تاواى لێ كردووه ئه‌وكه‌سه‌ى كه‌ماڵى هه‌تیوان ده‌خوات وه‌كو ئه‌وه‌بێ كه ئاگر بخواو بچێته هه‌ناویه‌وه، و زۆر به‌توندى پارێزگارى لێ كردووه . هه‌روا فه‌رمانى فه‌رمووه به چاكه كردن له‌گه‌ڵ هه‌ژاران و بێ ده‌سته‌ڵاتان ، بۆیه‌ش زه‌كاتى داناوه له سه‌رده‌وڵه‌مه‌ندان ،تائه‌وانیش مافیان پارێزراوبێ ههروهها پاداشتى چاكه كارانى -هه‌ركاتێك بێت -به‌چاكترو به هه‌شت داناوه، و هانى پاراستنى سپارده ، راِستگۆیى ، و خۆنه‌ویستى، ره‌فتار جوانى و ئاكارى رێك ده‌دا، به‌هۆیه‌وه تاك ده‌بێته تاكێكى چاك و به‌سوود له كۆمه‌ڵگه‌كه‌ى.
قورئان زۆر پێداگرى كردووه له سه‌ر ئازادى ، هه‌ربۆیه‌ش باسى به‌ندایه‌تى و كۆیلایه‌تى كردووه ، به‌شێوه‌یه‌ك زۆر ته‌سكى كردۆته‌وه ، و سنوورى بۆ داناوه چاره‌سه‌رێكى مرۆڤ په‌روه‌رانه‌ى بۆ داناوه تاڕێزى مرۆڤایه‌تى بگیرێ ، چونكه كۆیلایه‌تى شتێكى باو بوو له كۆمه‌ڵگاكان پێش هاتنى ئیسلام ، بۆیه ئیسلام كڕین و فرۆشتنى كۆیله‌ى به‌به‌ندكردن و ڕاوكردنیانى قه‌ده‌غه‌كرد، ته‌نها له‌یه‌ك كاتدا نه‌بێت ، ئه‌مه‌ش كاتێك كه دوژمنان شه‌ڕده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ ئیسلام و باوه‌ڕداران ، ئه‌مانه ئه‌بن به كۆیله ، بۆیه‌ش له‌ئیسلام كه‌س نه‌بووه به كۆیله مه‌گه‌ر به‌م رێگه‌وه نه‌بێت ، كه‌واته نه به كڕین و فرۆشتنى، و نه به‌شه‌ڕ ، و نه‌به‌ڕفاندن و دزینیان نابن به‌به‌نده جا گه‌وره‌بن یا بچووك . ههروهها له ئیسلام نابێ كه هه‌ڵسوكه‌وتى توندیان به‌رامبه‌ر بكرێ ، وهانى موسڵمانانى داوه كه له‌گه‌ڵیان جوان ڕه‌فتار بنوێنن،و هۆكارى زۆر ی داناوه بۆ ئازاد بوونیان ، چونكه ئه‌و وا سه‌یرى به‌نده‌ده‌كات كه ئه‌مه شتێكى كاتیه و نادروسته ، بۆیه پێویسته زۆر ڕێگا بگرێته‌به‌ر بۆنه‌مانى به‌ندایه‌تى.
ئیسلام رێگاكانى بوون به كۆیله‌ى داخستووه ته‌نها له‌كاتى شه‌ڕى ره‌وادا نه‌بێت ،وه به‌ئه‌ركى داناوه له‌سه‌ر تاكه‌كان كه له‌كاتى ئه‌نحامدانى تاوانێك به‌نده ئازاد بكه‌ن ،هانیشى داوون بۆ ئه‌مه، به‌م پێیه‌ى كه ده‌بێته هۆى نزیك بوونه له خودا (ومن قتل مؤمنا خطئا فتحریر رقبة) النساْ: 92 ، واته (هه‌ركه‌سێك موسڵمانێك به‌نه‌زانى و بێ مه‌به‌ست بكوژێ ، ده‌بێ به‌نده‌ێیك ئازادبكات ). ههروهها ئیسلام ئازادكردنى كۆیله‌ى به‌زه‌كات داناوه . و چاك نواندن له‌گه‌ڵیانیشى كردۆته چاك بوونى به‌نده له په‌یوه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تى به‌جوانترین شێوه ، ئه‌وه‌تا په‌یامبه‌ر -درودى خواى له‌سه‌ر بێت ده‌فه‌رموێ )ئه‌وان براتانن و خزمه‌تكارتانن ، خوا خستوونیه‌ته ژێر ده‌ستتان ، جا هه‌ركه‌سێك براێیكى هه‌بوو له ژێر ده‌ستیا، با ئه‌م خواردنه‌ى پێ بدا كه‌خۆى ئه‌یخوات ، ئه‌م جله بكاته به‌ر ئه‌م كه‌خۆى له‌به‌رى ئه‌كات ، كارێكیان پێ مه‌سپێرن كه له‌سه‌رووى توانایانه‌وه‌یه ، ئه‌گه‌ر كارێكیشتان پێ سپاردن ، یارمه‌تیان بده‌ن )فه‌رمووده‌ێیكى دروسته، له موسنه‌دى ئیمام ئه‌حمه‌دا هاتووه و ، هى تریش له دووایین ووته‌كانى په‌یامبه‌ریش -دوردى خواى له‌سه‌ربێت فه‌رموویه‌تى (ئاگادارى نوێژه‌كانتان بن..ئاگادارى نوێژه‌كانتان بن ، له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ى له‌ژێر ئه‌ستۆتانن) ههروهها پێى ناخۆش بوو كه وشه‌ى كۆیله به‌كاربهێنرێ، ده‌یفه‌رموو، مه‌ڵین: به‌نده ، و كه‌نیزه‌كىمن ،بڵێن :گه‌نجى من و كیژۆڵه‌ى من.
وه‌كو ئاسانكارییش بۆ ئازاد كردنى به‌نده‌كان ، ئیسلام مافى دا پێیان كه خۆیان ئازاد بكه‌ن به‌كڕینه‌وه‌ى ئازادى خۆیان له گه‌وره‌كانیان به‌رامبه‌ر به هه‌ندێك پاره كه پێشتر له سه‌رى ڕێك ده‌كه‌ون ، هه‌روه‌كو چۆن بڕیارى دا كه كه‌نیزه گه‌ر منداڵێكى بوو، به‌چاوى كه‌نیزه سه‌یرناكرێ خاوه‌نه‌كانیان بیانفرۆشن یان بیانبه‌خشن به یه‌كێكى تر ، و منداڵه‌كانیشیان ئازادن وه‌ك كۆیله ههروهها ئیسلام به‌زۆر ڕیگا هه‌وڵى ئازاد كرنیانى داوه ،بۆ نموونه ته‌نها خاوه‌نه‌كه بڵێ : ئازاد بووى ، ئه‌وه ئازاد ده‌بێ، ئه‌گه‌ر به‌گاڵته‌ش یان به زۆرى پێى بڵێن ،یان هه‌ر شێوازێكى تر ، بۆیه‌ش (پێشه‌وا) مالیك له یه‌حیاى كوڕى سه‌عیده‌وه ، ئه‌میش له سه‌عیدى كوڕى موسه‌یه‌به‌وه كه‌وتوویه‌تى (سێ شت گاڵته‌یان تیانیه :ژن هێنان ، وته‌ڵاق دان ، و ئازادكردنى كۆيله) به‌م شێوه‌یه ئیسلام گرنگیدا به‌كاروباریان و چاكه له گه‌ڵ كردنیان و هاندانى خه‌ڵك بۆ ئازادكرنیان.
بیروباوه‌ڕه بنه‌ڕه‌تیه‌كان:
ئیسلام و باوه‌ڕ -دوو وشه‌ن جارى وایه له جیاتى یه‌كتر به‌كارئه‌برێن به‌ڵام ئیسلام، ڕازى بوونه به‌ویستى خودا گوێ ڕایه‌ڵ بوونه بۆ فه‌رمانه‌كانى و دووركه‌وتنه‌وه‌یه له‌و شتانه كه ئه‌و قه‌ده‌غه‌ى كردووه ،، باوه‌ڕیش ئه‌و شته‌یه كه‌له‌دڵدا ده‌چه‌سپێ ،ده‌سه‌لمێنى كه له دڵى دا چه‌سپیووه كه‌واته ئیسلام ئاماژه ده‌كات به‌كرداره ده‌ره‌كیه‌كان ، له‌كاتێكدا كه(باوه‌ڕ) ئاماژه‌یه بۆ بیر باوه‌ڕ ، باوه‌ڕیش ئه‌وه‌یه كه موسڵمان بڕوا بێنێ به خودا ، و په‌یامبه‌رانى ، و فریشته‌كانى ، و په‌رتووكه‌كانى ، به‌چاره‌نووسى جا چاك بێ یا خراپ .
بڕوابوون به‌خوا: له به‌ر ئه‌وه‌ى كه دروستكه‌رى بونه‌وه‌ره له هیچه‌وه ، و دروستكارى ئاسمانه‌كانى و زه‌وى و هه‌رچى تیایه‌تى ،مرۆڤى كردووه به جێنشین له سه‌ر زه‌وى ، هه‌رچى بوونه‌وه‌رێكى تر هه‌یه بۆ خزمه‌تى ئه‌و به‌گه‌ڕى خستووه ، خێروخۆشى(نعمه) پێى داوه، له هه‌ر شتێكدا كه داوابكات ، هیچیشى لێ داوا نه‌كردوه ته‌نها به‌ندایه‌تى و گوێ ڕایه‌ڵى ئه‌و نه‌بێ و هاوه‌ڵ بۆ په‌یداكردنى تێدا نه‌بێ ، چونكه خودا به‌به‌زه‌ییه و به‌خشنده‌یه ،له هه‌موو گوناهێك خۆش ده‌بێ به هاوه‌ڵ په‌یداكردن نه‌بێ ،زاناو ئاگاداره به‌هه‌رچى له دڵ و ده‌روونى به‌نده‌كانیه‌تى ، كه به‌رزه‌و له‌كه‌س ناچێ كه‌چى له دڕكه‌په‌تك(حبل الورید) بۆبه‌نده نزیكتره ،وه هه‌ر ئه‌ویش ئامارى كرده‌وه‌كانیان ده‌كات ،به بچوك و گه‌وره‌یانه‌وه له رۆژى دوایش له سه‌ری لێیانده‌پێچته‌وه ، و ڕێگه‌ى ڕاست و چه‌وتى بۆ ڕوونكردوونه‌ته‌وه و مێشكى پێداون تاپێى بیربكه‌نه‌وه ، و رێى راست هه‌ڵبژێرن ، و پێویستیشى به‌به‌نده‌كانى نیه و كاروبارى دروستكراوه‌كانى هه‌ڵده‌سوڕێنێ ، و به‌رزو پیرۆز و گه‌وره‌یه، و هیچ وه‌ك ئه‌و نیه.
بڕوا بوون به‌فریشته‌كان :
له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌وان به‌شێكن له شاردراوه – غیب – ،چاو نایانبینێ ، و هه‌سته‌كان ده‌ركى پێ ناكه‌ن ، خوداى به‌رز و باڵا دروستى كردوون له نوور و ڕوناكى بۆ به‌ندایه‌تى و گوێ ڕایه‌ڵى ، بۆیه له فه‌رمانى خودا ده‌رناچن ،هه‌رچى ئه‌و فه‌رمان بدات ئه‌وان ده‌یكه‌ن ، ئه‌وان نوێنه‌رى خودان بۆ دروستكراوه‌كان و پارێزگارى له به‌نده‌كانى ده‌كه‌ن ، بۆیان له خودا ده‌پارێنه‌وه جا هه‌یانه كه خودا پێى سپاردووه كه كرده‌وه‌ى به‌نده‌كانى بنوسێ ، له لاى ڕاست و له‌لاى چه‌پ ، هه‌شیانه كه خودا رایسپاردوون به‌كێشانى گیانى به‌نده‌كانى له‌كاتى مه‌رگدا ، و لێپرسینه‌وه‌ش له‌ناو گۆڕدا.
به‌ڵام ئه‌هریمه‌ن(شیطان) جنۆكه‌یه كاتێك كه خودا فه‌رمانى دابوو كه كرنۆش ببات بۆ (ئاده‌م)سه‌لامى خودایى لێ بێ به‌ڵام كڕنۆشى نه‌برد كه جۆرێكن له بونه‌وه‌ر، نه‌مرۆڤن و نه فریشته، و له ئاگر دروست كراون ، جاهه‌یانه باش و هه‌یانه خراپ ، به‌ڵام فریشته به‌رزترین و باشترین دروستكراوى خودان .
بڕوابوون به‌په‌رتووكه‌كان :
ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه موسڵمانان داواكراوه كه‌بڕوا بێنێ به په‌رتووكه‌كانى و په‌یامه‌كانیان ، وه‌ك ته‌ورات (په‌یمانى كۆن)، ئینجیل (په‌یمانى نوێ) جگه له وانه‌ش . ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێ كه بڕوات وابێ به دڵنیاییه‌وه كه لایه‌ن خوداوه هاتوون، وه‌ك قورئان . چونكه هه‌موو په‌یامه‌كان یه‌ك راستى ده‌سه‌لمێنن ، كه ئه‌ویش په‌رستنى خوداى تاك و ته‌نیایه ، ئیسلامیش دوا په‌یامه، و ته‌واو كه‌رى په‌یامه‌كانى تره ، موحه‌مه‌دى په‌یامبه‌ریش -درودى خواى له‌سه‌ر بێت – دوا په‌یامبه‌ر و نێردراوه كه‌واته هیچ په‌یام و په‌یامبه‌رێك له‌دواى ئه‌و نایه، ئه‌و نێردرواه بۆ هه‌موو كات ، وشوێن، و دروست كراوێك .
بڕوابوون به‌په‌یامبه‌ران: ئه‌مه‌ش له به‌ر بڕوا بوون پێیانه‌وه -درودى خوایان له‌سه‌ربێت -له دواى بڕوا بوون به په‌رتووكه‌كانیان دێت ، كه‌به سه‌ریاندا هاتۆته خواره‌وه ، كه‌واته هه‌ر ده‌بێ بڕوات به‌خودا هه‌بێ ،ئینجا په‌رتووكه‌كان ،ئینجا په‌یامبه‌ره‌كان به‌تێكرایى و بێ جیاوازیكردن له نێوانیان ، هه‌رله (ئاده‌م)ه‌وه تاكو (خاته م)-درودى خودایان له سه‌ربێ چونكه هه‌موویان نێردراوى خودان ،جا هه‌ندێكیان په‌رجو و شتى به‌ده‌رله تواناى مرۆڤیان ده‌كرد ،به‌ڵام بێ گومان ئه‌مانه له خواوه بوون ،نه‌وه‌ك له خۆیانه‌وه ، پاشان موسڵمان داواكراوه كه‌ده‌بێ بیر له به‌سه‌رهاته‌كانیان بكاته‌وه، ههروهها ئه‌وشتانه‌ى كه به‌سه‌ريان داهات، چونكه لێیانه‌وه په‌ندو ئامۆژگارى فێرده‌بێ ، ههروهها به هۆیه‌وه هه‌ست به تاكیه‌تى ره‌هاى خودا ده‌كات ، چونكه هه‌موو په‌یامبه‌ران داواى ئه‌مه‌یان كردووه ، وه داواى دڵسۆزى له به‌ندایه‌تى كردنى خوداى تاك ته‌نیایان كردووه . چونكه هه‌موویان مرۆڤ بوون ،بۆیه ئه‌زیه‌ت و ئازاریان چێشت له گه‌یاندنى په‌یامه‌كه‌دا ، جا گه‌له‌كانیان به‌رنگاره‌یان بوونه‌وه ، به‌درۆیان خستنه‌وه، و ئازاریان دان، به‌ڵام له كۆتاییدا هه‌ر لایه‌نگرانى خوداو ووشه‌ى خودا سه‌ركه‌وتن. قورئانیش ناڕه‌زایى ده‌رده‌بڕێ به‌تووندى به‌رامبه‌ر به وته‌ى گاوره‌كان ، كه‌ده‌ڵێن: (عیسا) كوڕى خودایه ، یان كه‌جووه‌كان ده‌ڵێن (عوزه‌یر) كوڕى خوادیه! ، ره‌خنه‌ى زۆریان لێ ده‌گرێ له سه‌ر ئه‌م جۆره وتانه یان ، پێیان ده‌ڵێ :كه (عیسا)مرۆڤێكه‌و به‌وشه‌ى خودا لاى(مریه‌م)ى دانا ،جا ئه‌م په‌رجوانه روون ده‌كاته‌وه له‌كاتى له دایك بوونى ، و كاتى گفتوگۆ كردنى كه هێشتا له ناوبێشكه دابوو، و هى تریش، به‌ڵام هه‌رچۆنێك بێ مرۆڤ بووه .ئه‌میش- یانى :عیسا-له‌خاچ نه‌دراوه، به‌ڵكو یه‌كێكى تریان بۆ وێچوێندراوه ،به‌ڵكو خوداى گه‌وره بۆلاى خۆى به‌رزى كردۆته‌وه . جارێكى تر قورئان دووپات ده‌كاته‌وه كه مه‌به‌ستى هه‌موو په‌یامه‌كان هه‌ریه‌كه ،و ئه‌میش په‌رستنى خوداى تاكه ، موحه‌مه‌دیش دواهه‌مینى نیردراوى په‌یامبه‌رانه.
باوه‌ڕبوون به‌ڕۆژى دوایى: ئیسلام فه‌رمان ده‌فه‌رمووێ: كه‌مه‌به‌ست له ئاماده‌كردنى خه‌ڵكى بۆ رۆژى دواییه ،چونكه دونیا ماڵێكى كاتییه، به‌ڵكو ته‌نها ڕیڕه‌وێكه بۆ رۆژى دوایى : كه‌ماڵى ژیان و نه‌مریه ، و ماڵى پاداشت و سزایه ، هى به‌هه‌شت و دۆزه‌خ ، كه‌تیایدا بوونه‌وه‌وه‌ركان لێپرسینه‌وه‌یان له گه‌ڵ ده‌كرێ له‌سه‌ر كرده‌وه‌كانیان ، ئه‌گه‌رخراپ بووه، ئه‌وا خراپه دێته‌رێگایان ، كه ئه‌شكه‌نجه‌و ئازارێكى ریسواكه‌ر ده‌درێن . قورئانیش دیمه‌نه‌كانى رۆژى دواییمان بۆ باس ده‌كات ، وه‌ك هانده‌رێك و ترسێنه‌رێك بۆ بونه‌وه‌ر ، ههروهها باسى ناخۆشیه‌كانى رۆژى دوایى و وردى پێدا چوونه‌كرداره‌كان ده‌كات ،له‌مه‌ش زیاتر شتى وای تیایه كه‌تا ئێستا هیچ چاوێك نه‌یبینیووه ، و هیچ گوێچكه‌یێكیش نه‌یبیستووه ، و به‌سه‌ر دڵى هیچ مرۆڤێكیشدا نه‌هاتووه ، ههروهها قورئان باسى ئاگرى دۆزه‌خ وناخۆشیه‌كانى ، و ئه‌شكه‌نجه به‌رده‌وامه‌كانى ده‌كات ، فه‌رمان ده‌دات به‌به‌نده‌كان كه‌له خوابترسن و گوێ ڕایه‌ڵى بن بۆى تا دوور بن له‌م جۆره ئه‌شكه‌نجانه ، وتامه‌زۆرى به‌هشت و خۆشیه‌كانى ببن .
بڕوابوون به چاره‌نووس:
ئیسلام فه‌رمان ئه‌فه‌رمووێ كه هه‌رچى له گه‌ردووندا ڕوده‌دات به‌ویست وئه‌ندازه‌ى خودایه و خۆیى و زانیارییه هه‌میشه‌یى و جاویدانیه‌كه‌ى ئه‌وه‌وه جێ به‌جێ ده‌بێت ، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا جه‌خت له‌سه‌ر توانست و ویستى مرۆڤ ده‌كات كه په‌یوه‌نداره به له ئه‌ستۆگرتنوو به‌رپرسیاریه‌تى ، به‌رامبه‌ر به‌و كردارانه‌ى كه خۆى پێ هه‌ڵده‌ستێ و تێیدا سه‌رپشكه.
-----------------------------
بنه‌ماكانى ئیسلام: بنه‌ماكانى ئیسلام پێنجن ،كه ئه‌مانه‌ن :
1- گه‌واهى دان (شایه‌تى دان) كه‌هیچ خوداوه‌ندێك نیه كه په‌رستشه‌كه‌ى ڕه‌وابێت ، جگه‌له (ئه‌ڵلا) و (موحه‌مه‌د)یش له‌لایه‌ن ئه‌وه‌وه نێراوه .2- به‌جێ گه‌یاندنى نوێژ. 3-به‌خشینى ماڵى زه‌كات. 4- به‌ڕۆژوو بوونى مانگى ڕه‌مه‌زان.5-حه‌جكردنى ماڵى پیرۆزى خودا ، بۆ ئه‌و كه‌سه‌ى له تونایدا هه‌بێ.
1- گه‌واهى دان (شایه‌تى دان) كه‌هیچ خوداوه‌ندێك نیه كه په‌رستشه‌كه‌ى ڕه‌وابێت ، جگه‌له (ئه‌ڵلا) و (موحه‌مه‌د)یش له‌لایه‌ن ئه‌وه‌وه نێراوه .2- به‌جێ گه‌یاندنى نوێژ. 3-به‌خشینى ماڵى زه‌كات. 4- به‌ڕۆژوو بوونى مانگى ڕه‌مه‌زان.5-حه‌جكردنى ماڵى پیرۆزى خودا ، بۆ ئه‌و كه‌سه‌ى له تونایدا هه‌بێ.
1- شایه‌تمانى :
به‌هۆى وتنیه‌وه تاك ئه‌بێته موسڵمان و دان ئه‌نێ به گرنگترین ئه‌م شتانه‌ى كه ئیسلام بانگه‌وازى بۆ ده‌كات، ئه‌مه‌ش تاكیه‌تى خوا ، وتاكیه‌تى په‌رستراو ، وتاكیه‌تى په‌روه‌ردگار، كه په‌رستش ته‌نها بۆ ئه‌وده‌بێ ، و كارو فرمان هه‌موى به ده‌ست ئه‌وه وه‌یه ، و بێ هاوه‌ڵه، وپاشان دان ئه‌نێ به‌وه‌ى كه (موحه‌مه‌د) نێردراوییه‌تى به‌م په‌یامه راسته ، ورێنمایى خه‌ڵك ده‌كات بۆ دینى راستى خودا بۆیه شایه‌تمانى كاكڵ و ناوه‌ڕكى بانگه‌وازى ئیسلامه‌تیه.
2- نوێژ: نوێژ فه‌رمانێكى خودایه بۆ په‌رستنى ،بۆیه له‌كاتى جێ به‌جێكردنیدا به‌ماناى به‌ندایه‌تى و گوێرایه‌ڵى كردنى خودا دێت . و موسڵمانانیش رۆژانه پێنج جار نوێژ ده‌كه‌ن، له‌كاتى به‌یانى ، نیوه‌ڕۆ ،ئێواره ، (عه‌سر)، خۆرئاوا -(مه‌غریب)، شێوان(-عیشا)-دا ئه‌مه‌ش له‌دواى ئه‌وه‌ى كه‌خۆى پاك ده‌كاته‌وه به‌ده‌ستنوێژهه‌ڵـگرتن ، و خۆى ئاماده‌ده‌كات بۆنزیك بوونه‌وه له خوا به‌بیر وهۆش وگیانه‌وه . موسڵمانیش كاتێ كه نوێژده‌كات ڕوو له مه‌كه‌ى پیرۆز ده‌كات ، (كابه)ى لیێه ، و ڕووگه‌ى گشت موسڵمانانه ، له نوێژیشدا هه‌ندێك ئایه‌ت ده‌ڵێنه‌وه له‌گه‌ڵ هه‌ندێك وێنه‌و بنه‌ڕه‌تى ئاینى وه‌ك :وتنى ئه‌ڵاهو ئه‌كبه‌ر وته‌سیبحات ، ونزاو پاڕانه‌وه……هتد، جا نوێژ ئه‌توانرێ به‌ته‌نیاییش بكرێ ، یان له هه‌ر جێگایێك كه لێى بوو ، به مه‌رجێ كه شوێنێكى خاوێن بێ -دوربێ له هه‌موو پیسیێك -،و هه‌رچه‌نده نوێژى به كۆمه‌ڵ چاكتر وخواستراو تره.
نوێژ كردنیش پێكدێت له: وه‌ستان ، وخوێننه‌وه‌ى قورئان ، كڕنۆش وسوژده بردن ، پاشان دانیشتن بۆ شایه‌تمانى هێنان ، له‌گه‌ڵ قورئان خوێندن و هه‌ندێك وێنه‌و ئاكارو وشه‌ى تر . وده‌بێ نوێژى به‌كۆمه‌ڵ له مزگه‌وت یان هه‌ر شوێنێكى تره ئه‌نجام بدرێ ، كه‌تیایدا نوێژ كه‌ران به‌ریز و راست ،و یه‌ك له پاڵ یه‌ك ڕاده‌وه‌ستن ، و پێش نوێژیش(إمام) له پێشى هه‌موو یانه‌وه ڕائه‌وه‌ستێ ، ڕووى له ڕووگه ده‌كات بۆ هه‌ر نوێژێكیش بانگدانێك هه‌یه ، كه‌ئه‌مه‌ش وشه‌كانى بانگكردنن بۆ نوێژ، كه بانگبێژ بانگى پێ ڕائه‌دێرى له سه‌ر گومه‌ت(مناره)ی مزگه‌وت ، یان به هۆى بڵند گۆكانه‌وه ، هه‌روه‌ك كه بانگبێژانى ئێستا وائه‌كه‌ن ، بانگدانیش چه‌ند وشه‌ێكى دیارى كراوه .
نوێژى هه‌ینیش ، نوێژێكى به كۆمه‌ڵه ، و له‌سه‌ر موسڵمانان دانراوه ، له مزگه‌وت ئه‌نجام ئه‌درێ ، و ژنانیش ئه‌توانن ئاماده‌بن به گوێره‌ى توانست و پێ كرانى خۆیان ، و چاودێرى كردنى ماڵ ومنداڵه‌كانیان ،به‌ر له نوێژى هه‌ینیش(كه‌دوو ڕكاته)، مامۆستا به دوو زمان وتار ئه‌خوێنێته‌وه ، به‌زمانى عه‌ره‌بى یان هه‌ر زمانێكىتر ، له‌نێوان هه‌ردوو زمانى خوێندنه‌وه‌ى وتاره‌كه‌شدا مامۆستا كه‌مێك دائه‌نیشێ . و نابێ له‌نوێژه‌كان قورئان به‌زمانى تر جگه له عه‌ره‌بى بخوێندرێت . جا له‌وتاره‌كانى هه‌ینیشدا ، مامۆستا ئاین بۆ خه‌ڵك روون ده‌كاته‌وه ،یان ئه‌وه‌تا تاوتوێێ هه‌ندێ له بابه‌ته‌كان ئه‌كات كه خه‌ڵك لایان گرنگه ، جا ڕامیارى ،یان ئه‌وه‌تا كۆمه‌ڵایه‌تى ، یان ئابوورى …..هتد .
نوێژى به‌كۆمه‌ڵ ماناى یه‌كگرتن وكۆك بوونه له‌سه‌ر مه‌به‌ست ،كه ئه‌مه‌ش هه‌ست كردنه به‌وه‌ى ئه‌وان به‌نده‌ى خوان كارده‌كه‌ن بۆ گوێڕایه‌لى ئه‌و، لێى ئه‌پارێنه‌وه ،لێى ئه‌ترسن ،دان ده‌نێن به‌په‌روه‌ردگار و تاكیه‌تى ئه‌و ، ئه‌م كۆبوونه‌وانه ،یه‌كگرتن و خۆشه‌ویستى له‌نیوان موسڵمان دروست ده‌كات .
3- ماڵ به‌خشین-زه‌كات-:
زه‌كات له‌كۆڵه‌گه هه‌ره‌گرنگه‌كانى ئیسلامه له دواى نوێژكردن ، بۆیه زه‌كات و نوێژ ئه‌م دوو ستوونه‌ن كه ئیسلامیان پێوه وه‌ستاوه وشه‌ى زه‌كاتیش به ماناى: پاكى و خاوێنییه‌و دێت ، جا به‌شێك له ماڵ سامان ئه‌درێت به هه‌ژاران، ئه‌وه به‌ومانایه پێى ئه‌وترێ زه‌كات ، چونكه به هۆى ئه‌م به‌خشینه‌و ، خاوه‌نه‌كه‌ى خۆیى و سامانه‌كه‌ى پاك رائه‌گرێ . جا قورئان باسى ئه‌وه‌ش ئه‌كا ، كه زه‌كات له‌سه‌ر
گه‌لانى په‌یامبه‌رانى پیشووش دا هه‌بووه بۆیه موساڵمانیش ئه‌بێ بیده‌ن .هه‌مووجارێكیش له قورئاندا ناوى له‌ته‌ك ناوى نوێژدا هاتوو، ئه‌وه‌تا قورئانیش فه‌رمان ئه‌فه‌رمووێ . كه بڕوادرانى راسته‌قینه ئه‌وانه‌ن كه نوێژه‌كان به‌جێ ئه‌گه‌یه‌نن وزه‌كاتیش ئه‌به‌خشن . جا زه‌كاتیش تاقى كردنه‌وه‌یێكه بۆ توندوتۆڵى باوه‌ڕى به‌نده، وهه‌روه‌ها رێگایێكه بۆ به‌رپرسیارى كۆمه‌ڵایه‌تى .
قورئانیش چه‌ند جارێك باسى ئه‌وهه‌شت جۆره كه‌سه‌ى كردووه كه شیاون زه‌كات وه‌ربگرن ، كه ئه‌مانیش هه‌ژاران و نه‌داران،و ئه‌وكرێكارانه‌ى كه‌زه‌كات كۆده‌كه‌نه‌وه،وه بۆ كه‌سانێك تا دڵیان ڕازى ببێ (وه‌ك ئه‌وانه‌ى كه پێویستى وا یكردووه كه پاره‌یان پێبدرێ بۆ به‌رگریكردن له ئیسلام ، و ههروهها ئه‌وكه‌سانه‌ش كه تازه موساڵمانن و پێویسته كه دڵیان ئارام بكرێ ) و بۆ به‌نده‌كانیش(ئه‌وانه‌ى كه‌ده‌یانه‌وێت ئازادى خۆیان له‌گه‌وره‌كه‌یان بكڕنه‌وه ) ههروهها قه‌رزاران ،وه ئه‌و تێكۆشه‌رانه‌ش -مجاهد- كه‌جه‌نگ ده‌كه‌ن له قورئان به (ئیبن و سه‌بیل)ناو ئه‌برێت ، جا زه‌كاتیش گه‌وره‌ى موسڵمان كۆى ده‌كاته‌وه -یانى :سه‌رۆكى ده‌وڵه‌ت -و ئینجا به‌سه‌ر ئه‌وانه‌ى كه مافى زه‌كات پێ به‌خشینیان هه‌یه دابه‌ش ئه‌كرێن ، خوداى گه‌وه‌رش ئه‌فه‌رموێ : (انما الصدقات للفقراء والمساكین والعاملین علیها والموءلفة قلوبهم وفى الرقاب والغارمین و فى سبیل الله وابن سبیل فریضة من الله والله علیم حكیم)التوبه:60.
4- رۆژو گرتنى مانگى ڕه‌مه‌زان :-
رۆژوو گرتن ئه‌وه‌یه كه مرۆڤ ده‌ست له خواردن و خواردنه‌وه وه جووت بوون هه‌ڵگرێ له به‌یانى تاكو ئێواره، گه‌لانى په‌یامبه‌رانى پێشووش رۆژوویان هه‌بووه له‌نێوان شه‌ریعه‌ت وبه‌ر نامه‌كانیان، جاهه‌ریه‌كێك به‌شێوازێك ، رۆژوو گرتنیش په‌رستشه بوخودا به په‌نهانى له نێوان به‌نده و خودا ، بۆیه رۆژووگرتن به‌ڵگه‌یه له سه‌ر باوه‌ڕى به‌هێز ،و مه‌شق كردنه له‌سه‌ر گوێ ڕایه‌ڵى كردنى خودا ،و هانده‌رێكه بۆ وازهێنان له ئاره‌زووه‌كانى تابگه‌رێته‌وه بۆ خودا ، چونكه برسیبوون تێنو بوون خۆى په‌رستش نیه ، به‌ڵكو هۆكارێكه بۆ كرۆكى په‌رستش كه ئه‌ویش ئه‌نجامدانى شتێكه كه‌دژى یاساو به‌رنامه‌ى خودابێ ، به‌هۆى ترسان له خواوه ،و تا ڕه‌زامه‌ندى ئه‌و به‌ده‌ست بێنێ به‌گوێڕایه‌ڵی كردنى ، و كردنى كارى چاكه ، وه‌ك دان نانێك و سوپاسگوزاریێك له سه‌ربه‌خششه‌كانى كه به‌به‌نده‌كانى به‌خشیووه چونكه خواردن وخواردنه‌وه نابێ ،به‌ڵكو ده‌بێ ده‌ست هه‌ڵـگرێ له هه‌رشتێك كه‌ده‌بێته مایه‌ى خه‌شمى خوداى گه‌وره ، بۆیه زانایان ده‌فه‌رموون ، ده‌بێ هه‌موو ئه‌ندامه‌كانى له‌ش به رۆژووبن ،بۆنموونه : زمان له درۆ، و پاشمله باسكردنى خه‌ڵك و قسه‌ى خراپ به‌رۆژوو ئه‌بێ ، چاو ، وگوێ . و هه‌موو ئه‌ندامه‌كانى له‌ش به‌هه‌مان شێوه.
جا وا باشه له مانگى ڕه‌مه‌زان ، په‌رستشى زۆرو ، به‌خۆدا چوونه‌وه بكرێ ، قورئان بخوێندرێ ، وكارى چاكه و به‌زه‌ى هاتنه‌وه به‌هه‌ژاران ، و ههروهها مانه‌وه له مزگه‌وت له ده شه‌وى كۆتاییه‌كه‌ى ،به‌مه‌به‌ستى یادكردن و گۆیڕایه‌ڵى كردنى خودا ئه‌نجام بدرێ ، بۆئه‌وه‌ى شه‌وى پیرۆز (لیله القدر) یان له ده‌ست نه‌چێ ، كه شه‌وى دابه‌زینى قورئانه به‌سه‌ر په‌یامبه‌ر درودى خوالى لێبێت.
مۆڵه‌تیش دراوه به‌و نه‌خۆشه‌ى كه ناتوانێ به‌رۆژووببێ كه به‌رۆژوونه‌بێ ، به‌هه‌مان شێوه بۆ كه‌سى رێبوار ، یان ئافره‌تێ كه‌سك پڕبێ ، ئه‌توانن به‌رۆژوو نه‌بن گه‌ر بێ توانابن ، یان ئافره‌ته‌كه له به‌رمنداڵه‌كه به‌رۆژوو نه‌بێ ، به‌ڵام دواتر بیگریته‌وه به هه‌مان شێوه ئه‌ونه‌خۆشه‌ى كه چاوه ڕوانى باش بوونى لێناكرێ ، یان ئه‌و به‌ساڵا چوانه‌ى كه بێ توانان ئه‌توانن به‌رۆژوو نه‌بن ، له جیاتى هه‌ر رۆژێك هه‌ژارێك نانبده‌ن. له‌كۆتایى مانگى ڕه‌مه‌زانیشدا موساڵمانان دڵخۆش ده‌بن به‌هاتنى جه‌ژن ، وسوپاسى خواده‌كه‌ن كه یارمه‌تیان بدات له‌سه‌ر رۆژووگرتن و پاداشته‌كانى ، جاسه‌ردانى خزم و نزیكانیان ده‌كه‌ن ، هه‌روه‌ك ئیسلام رایسپاردووه.
5– حه‌جى ماڵى خودا:- هه‌مووموسڵمانێك ئه‌بێ حه‌ج بكات ، جارێك له ته‌مه‌نیدا ، جا نێربێت یان مێ ،به مه‌رجێك تواناى هه‌بێت ، مه‌به‌ستیش له توانا ، تواناى لاشه‌یى و داراییه وشه‌ى حه‌ج له‌زمانه‌وانیدا واته : هاتن و مه‌به‌ست ، مه‌به‌ستیش پێى ڕووكردنه به‌ره‌وماڵى پیرۆزى خودایه كه(كه‌عبه) یه ،بۆ به‌جێ گه‌یاندنى بنه‌ماو رێساكانى ئه‌م ئه‌ركه‌و دروشمه‌كانى . جا حه‌جیش دانرا بۆ هۆگربوونى خه‌ڵك و په‌یوه‌ست بوو به (كابه)وه جاهه‌رچه‌ند لێیه‌وه‌شى دووربن، چونكه له‌وێوه‌وه بانگه‌وازى ئیسلامه‌تى شكۆفه‌ى ده‌ركرد، له پاشان حه‌ج به‌م دروشم و رێسایانه‌ى كه ئێستاهه‌یه‌تى وه‌كو زیندوو كردنه‌وه یێكه بۆ ڕێره و وبه‌رنامه‌ى سه‌ردارمان حه‌زره‌تى ئیبراهیم -درودى خواى له‌سه‌ربێ -، بۆ نه‌هێشتنى هیچ ئاكارێكى نه‌فامى.
كاتى حه‌جیش له رۆژى هه‌شته‌مى مانگى (ذي الحجة) و ده‌ستپێده‌كات ، تا رۆژى یازده یان دوازده‌ى هه‌مان مانگ ، له‌حاڵى ئێستاماندا مه‌كه‌ى پیرۆز ساڵانه دووملیۆن حاجى ڕووى تێ ئه‌كه‌ن ، بۆیه حه‌ج بۆنه‌یه‌كى به‌رزو گه‌وره‌یه چونكه موساڵمانانى هه‌موو دونیا له یه‌ك جێگا كۆ ده‌بنه‌وه ، ویه‌كتر ئه‌ناسن و له ماڵى یه‌كتر ئه‌پرسن.
حه‌جیش بنه‌ما و دروشمى تایبه‌تى هه‌یه ، وه‌ك نیاز هه‌بوون، و ئیحرام به‌ستن ، و سووڕانه‌وه كۆششكردن و ڕاوه‌ستان له‌و شوێنانه )مونا) و (عه‌رفات) و (مزده‌لیفه). و هه‌ندێ شوێنى تایبه‌تى و دیارى كراویش كه له‌وێوه حاجیان ئیحرام ئه‌به‌ستن ، هه‌ر كاتێكیش كه ئیحرامى به‌ست ئه‌بێ جل وبه‌رگى درواوو پۆشته له به‌رنه‌كات ، ته‌نها دووپارچه‌ى قوماشى سپى نه‌بێ ، یه‌كێكیان له‌خواره‌وه ئه‌به‌ستى ئه‌ویتریان له‌سه‌ره‌وه ، بێ ئه‌وه‌ى سه‌رى پێ دابپۆشرێ ، ههروهها نابێ ئه‌م كارانه‌ش بكات ، گوڵاو پرژاندن ، وجووت بوون ، ڕاوكردن ، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ش له‌كاتى ئه‌نجامدانى هه‌ریه‌كێك له‌م كارانه ئه‌بێ گه‌ردن ئازادانه (كفاره) پاداشت بدات .
له‌باره‌ى سووڕانه‌وه به ده‌ورى كابه ، حه‌وت جار سوڕانه‌وه و ڕۆیشتنه به‌ده‌ورى (كابه) جا ئه‌مه‌ش جۆرى هه‌یه‌وه‌ك )ته‌واف لقدوم)له‌و كاته‌دا ئه‌كرێ كه حاجى دێته ناو مه‌كه‌وه ، پاشان (ته‌واف ئیفازه) كه‌ئه‌مه‌ش دواى ته‌واو بوونى ڕاوه‌ستانى له عه‌ره‌فه‌وه ئه‌كرێ ، ئینجا (ته‌وافو لویداع).
ههروهها حاجى ده‌بێ له‌نێوانى (سه‌فا)و(مه‌روا)دا بێت و بچێت ، كه ئه‌مانه‌ش ئه‌م دووشاخه‌ن كه كاتى خۆى هاجه‌ره‌ى خێزانى ئیبراهم -درودى خواى له سه‌ربێت -له نێوانیان ده‌هات و ده‌چوو، تا ئاوى به‌رچاو بكه‌وێ ، بۆ خۆیى و كۆڕپه‌ڵه‌كه‌ى ئیسما عیل دواى ئه‌وه‌ى كه ئاویان لا نه‌مابوو.
ڕاوه‌ستانیش له ٍسه‌ر عه‌ره‌فات رۆژى نۆیه‌مى(ذى لحجه) داده‌بێت -كه رۆژێك به‌ر له دوایى ئه‌وه‌ش وه‌ستان له (مزده‌لیفه) دێت ، وپاشان مانه‌وه (له منى) بۆ ماوه‌ى دوو یان سێ رۆژ ، پاشان به‌ردبارانى جه‌مه‌رات ده‌كه‌ن (رمى الجمرات) هه‌ر له‌كاتى مانه‌وه‌یان له (منى).
رۆژى قوربانیش ، رۆژى ده‌یه‌مى (ذى لحجه) یه ، كه‌جه‌ژنى قوربانى پیرۆزه یا پێى ده‌ڵێن رۆژى جه‌ژنى گه‌وره-، كه‌تیایدا موسڵمان ئاهه‌نگ و خۆشى ده‌گێڕن ، له هه‌موو شوێنێكى سه‌ر زه‌وى ، به‌یادى خوا ، نوێژكردن ، قوربانیكردن بۆ خودا به‌كوشتنه‌وه‌ى به‌رانێك یان شتى تر، پاشان سه‌ردانى كه‌س و كارانیان ده‌كه‌ن.
حه‌جیش په‌رستشێكى به كۆمه‌ڵه، له هه‌موو كه‌له‌به‌رێكى جیهانى ئیسلامیه‌وه حاجیان دێن ، كه له یه‌ك كات ، وه له یه‌ك شوێندا كۆده‌بنه‌وه ، تایه‌ك جۆره ڕێوره‌سم بگێڕن ، كه به‌ڕاستى دیمه‌نێكه له دیمه‌نه سه‌رنج ڕاكێشه‌ره‌كانى یه‌كیه‌تى ئیسلامه‌تى ، بانگه‌وازێكى ساڵانه‌یه بۆ هه‌موو موسڵمانان ، بۆ یه‌كترناسین و لێك نزیك بوونه‌وه ، كه‌زیاتر له كۆنگره‌یێكى ئیسلامى ده‌چێ بۆ كۆكردنه‌وه‌ى موسڵمانان كه ساڵى جارێك ، كه نموونه‌ى یه‌كسانیه له نێوانیان -له‌ڕوكارو ڕووگه، و گوێڕایه‌ڵى ته‌واویان بۆ خودا ، كه ته‌نها بیر له رۆژى هه‌ڵسانه‌وه بكه‌نه‌وه چونكه راوه‌ستانیان له عه‌ره‌فات به‌ملكه‌چى ، و پاڕانه‌وه یان له خودا ، په‌شیمان بوونه‌وه بۆ لاى ئه‌و ، هه‌ر له رۆژى قیامه‌ت ده‌چێ .
شایانى ئاماژه پێدانیشه موسڵمانان ساڵانه جگه له‌دوو جه‌ژن -جه‌ژنى قوربان ، و جه‌ژنى ڕه‌مه‌زان -هیچ جه‌ژنێكى ترى ئایینیان نیه ئاهه‌نگێكى تیا بێگێرن ، له گه‌ڵ رۆژانى هه‌ینى له هه‌موو هه‌فته‌یێك.
به‌هۆى وتنیه‌وه تاك ئه‌بێته موسڵمان و دان ئه‌نێ به گرنگترین ئه‌م شتانه‌ى كه ئیسلام بانگه‌وازى بۆ ده‌كات، ئه‌مه‌ش تاكیه‌تى خوا ، وتاكیه‌تى په‌رستراو ، وتاكیه‌تى په‌روه‌ردگار، كه په‌رستش ته‌نها بۆ ئه‌وده‌بێ ، و كارو فرمان هه‌موى به ده‌ست ئه‌وه وه‌یه ، و بێ هاوه‌ڵه، وپاشان دان ئه‌نێ به‌وه‌ى كه (موحه‌مه‌د) نێردراوییه‌تى به‌م په‌یامه راسته ، ورێنمایى خه‌ڵك ده‌كات بۆ دینى راستى خودا بۆیه شایه‌تمانى كاكڵ و ناوه‌ڕكى بانگه‌وازى ئیسلامه‌تیه.
2- نوێژ: نوێژ فه‌رمانێكى خودایه بۆ په‌رستنى ،بۆیه له‌كاتى جێ به‌جێكردنیدا به‌ماناى به‌ندایه‌تى و گوێرایه‌ڵى كردنى خودا دێت . و موسڵمانانیش رۆژانه پێنج جار نوێژ ده‌كه‌ن، له‌كاتى به‌یانى ، نیوه‌ڕۆ ،ئێواره ، (عه‌سر)، خۆرئاوا -(مه‌غریب)، شێوان(-عیشا)-دا ئه‌مه‌ش له‌دواى ئه‌وه‌ى كه‌خۆى پاك ده‌كاته‌وه به‌ده‌ستنوێژهه‌ڵـگرتن ، و خۆى ئاماده‌ده‌كات بۆنزیك بوونه‌وه له خوا به‌بیر وهۆش وگیانه‌وه . موسڵمانیش كاتێ كه نوێژده‌كات ڕوو له مه‌كه‌ى پیرۆز ده‌كات ، (كابه)ى لیێه ، و ڕووگه‌ى گشت موسڵمانانه ، له نوێژیشدا هه‌ندێك ئایه‌ت ده‌ڵێنه‌وه له‌گه‌ڵ هه‌ندێك وێنه‌و بنه‌ڕه‌تى ئاینى وه‌ك :وتنى ئه‌ڵاهو ئه‌كبه‌ر وته‌سیبحات ، ونزاو پاڕانه‌وه……هتد، جا نوێژ ئه‌توانرێ به‌ته‌نیاییش بكرێ ، یان له هه‌ر جێگایێك كه لێى بوو ، به مه‌رجێ كه شوێنێكى خاوێن بێ -دوربێ له هه‌موو پیسیێك -،و هه‌رچه‌نده نوێژى به كۆمه‌ڵ چاكتر وخواستراو تره.
نوێژ كردنیش پێكدێت له: وه‌ستان ، وخوێننه‌وه‌ى قورئان ، كڕنۆش وسوژده بردن ، پاشان دانیشتن بۆ شایه‌تمانى هێنان ، له‌گه‌ڵ قورئان خوێندن و هه‌ندێك وێنه‌و ئاكارو وشه‌ى تر . وده‌بێ نوێژى به‌كۆمه‌ڵ له مزگه‌وت یان هه‌ر شوێنێكى تره ئه‌نجام بدرێ ، كه‌تیایدا نوێژ كه‌ران به‌ریز و راست ،و یه‌ك له پاڵ یه‌ك ڕاده‌وه‌ستن ، و پێش نوێژیش(إمام) له پێشى هه‌موو یانه‌وه ڕائه‌وه‌ستێ ، ڕووى له ڕووگه ده‌كات بۆ هه‌ر نوێژێكیش بانگدانێك هه‌یه ، كه‌ئه‌مه‌ش وشه‌كانى بانگكردنن بۆ نوێژ، كه بانگبێژ بانگى پێ ڕائه‌دێرى له سه‌ر گومه‌ت(مناره)ی مزگه‌وت ، یان به هۆى بڵند گۆكانه‌وه ، هه‌روه‌ك كه بانگبێژانى ئێستا وائه‌كه‌ن ، بانگدانیش چه‌ند وشه‌ێكى دیارى كراوه .
نوێژى هه‌ینیش ، نوێژێكى به كۆمه‌ڵه ، و له‌سه‌ر موسڵمانان دانراوه ، له مزگه‌وت ئه‌نجام ئه‌درێ ، و ژنانیش ئه‌توانن ئاماده‌بن به گوێره‌ى توانست و پێ كرانى خۆیان ، و چاودێرى كردنى ماڵ ومنداڵه‌كانیان ،به‌ر له نوێژى هه‌ینیش(كه‌دوو ڕكاته)، مامۆستا به دوو زمان وتار ئه‌خوێنێته‌وه ، به‌زمانى عه‌ره‌بى یان هه‌ر زمانێكىتر ، له‌نێوان هه‌ردوو زمانى خوێندنه‌وه‌ى وتاره‌كه‌شدا مامۆستا كه‌مێك دائه‌نیشێ . و نابێ له‌نوێژه‌كان قورئان به‌زمانى تر جگه له عه‌ره‌بى بخوێندرێت . جا له‌وتاره‌كانى هه‌ینیشدا ، مامۆستا ئاین بۆ خه‌ڵك روون ده‌كاته‌وه ،یان ئه‌وه‌تا تاوتوێێ هه‌ندێ له بابه‌ته‌كان ئه‌كات كه خه‌ڵك لایان گرنگه ، جا ڕامیارى ،یان ئه‌وه‌تا كۆمه‌ڵایه‌تى ، یان ئابوورى …..هتد .
نوێژى به‌كۆمه‌ڵ ماناى یه‌كگرتن وكۆك بوونه له‌سه‌ر مه‌به‌ست ،كه ئه‌مه‌ش هه‌ست كردنه به‌وه‌ى ئه‌وان به‌نده‌ى خوان كارده‌كه‌ن بۆ گوێڕایه‌لى ئه‌و، لێى ئه‌پارێنه‌وه ،لێى ئه‌ترسن ،دان ده‌نێن به‌په‌روه‌ردگار و تاكیه‌تى ئه‌و ، ئه‌م كۆبوونه‌وانه ،یه‌كگرتن و خۆشه‌ویستى له‌نیوان موسڵمان دروست ده‌كات .
3- ماڵ به‌خشین-زه‌كات-:
زه‌كات له‌كۆڵه‌گه هه‌ره‌گرنگه‌كانى ئیسلامه له دواى نوێژكردن ، بۆیه زه‌كات و نوێژ ئه‌م دوو ستوونه‌ن كه ئیسلامیان پێوه وه‌ستاوه وشه‌ى زه‌كاتیش به ماناى: پاكى و خاوێنییه‌و دێت ، جا به‌شێك له ماڵ سامان ئه‌درێت به هه‌ژاران، ئه‌وه به‌ومانایه پێى ئه‌وترێ زه‌كات ، چونكه به هۆى ئه‌م به‌خشینه‌و ، خاوه‌نه‌كه‌ى خۆیى و سامانه‌كه‌ى پاك رائه‌گرێ . جا قورئان باسى ئه‌وه‌ش ئه‌كا ، كه زه‌كات له‌سه‌ر
گه‌لانى په‌یامبه‌رانى پیشووش دا هه‌بووه بۆیه موساڵمانیش ئه‌بێ بیده‌ن .هه‌مووجارێكیش له قورئاندا ناوى له‌ته‌ك ناوى نوێژدا هاتوو، ئه‌وه‌تا قورئانیش فه‌رمان ئه‌فه‌رمووێ . كه بڕوادرانى راسته‌قینه ئه‌وانه‌ن كه نوێژه‌كان به‌جێ ئه‌گه‌یه‌نن وزه‌كاتیش ئه‌به‌خشن . جا زه‌كاتیش تاقى كردنه‌وه‌یێكه بۆ توندوتۆڵى باوه‌ڕى به‌نده، وهه‌روه‌ها رێگایێكه بۆ به‌رپرسیارى كۆمه‌ڵایه‌تى .قورئانیش چه‌ند جارێك باسى ئه‌وهه‌شت جۆره كه‌سه‌ى كردووه كه شیاون زه‌كات وه‌ربگرن ، كه ئه‌مانیش هه‌ژاران و نه‌داران،و ئه‌وكرێكارانه‌ى كه‌زه‌كات كۆده‌كه‌نه‌وه،وه بۆ كه‌سانێك تا دڵیان ڕازى ببێ (وه‌ك ئه‌وانه‌ى كه پێویستى وا یكردووه كه پاره‌یان پێبدرێ بۆ به‌رگریكردن له ئیسلام ، و ههروهها ئه‌وكه‌سانه‌ش كه تازه موساڵمانن و پێویسته كه دڵیان ئارام بكرێ ) و بۆ به‌نده‌كانیش(ئه‌وانه‌ى كه‌ده‌یانه‌وێت ئازادى خۆیان له‌گه‌وره‌كه‌یان بكڕنه‌وه ) ههروهها قه‌رزاران ،وه ئه‌و تێكۆشه‌رانه‌ش -مجاهد- كه‌جه‌نگ ده‌كه‌ن له قورئان به (ئیبن و سه‌بیل)ناو ئه‌برێت ، جا زه‌كاتیش گه‌وره‌ى موسڵمان كۆى ده‌كاته‌وه -یانى :سه‌رۆكى ده‌وڵه‌ت -و ئینجا به‌سه‌ر ئه‌وانه‌ى كه مافى زه‌كات پێ به‌خشینیان هه‌یه دابه‌ش ئه‌كرێن ، خوداى گه‌وه‌رش ئه‌فه‌رموێ : (انما الصدقات للفقراء والمساكین والعاملین علیها والموءلفة قلوبهم وفى الرقاب والغارمین و فى سبیل الله وابن سبیل فریضة من الله والله علیم حكیم)التوبه:60.
4- رۆژو گرتنى مانگى ڕه‌مه‌زان :-
رۆژوو گرتن ئه‌وه‌یه كه مرۆڤ ده‌ست له خواردن و خواردنه‌وه وه جووت بوون هه‌ڵگرێ له به‌یانى تاكو ئێواره، گه‌لانى په‌یامبه‌رانى پێشووش رۆژوویان هه‌بووه له‌نێوان شه‌ریعه‌ت وبه‌ر نامه‌كانیان، جاهه‌ریه‌كێك به‌شێوازێك ، رۆژوو گرتنیش په‌رستشه بوخودا به په‌نهانى له نێوان به‌نده و خودا ، بۆیه رۆژووگرتن به‌ڵگه‌یه له سه‌ر باوه‌ڕى به‌هێز ،و مه‌شق كردنه له‌سه‌ر گوێ ڕایه‌ڵى كردنى خودا ،و هانده‌رێكه بۆ وازهێنان له ئاره‌زووه‌كانى تابگه‌رێته‌وه بۆ خودا ، چونكه برسیبوون تێنو بوون خۆى په‌رستش نیه ، به‌ڵكو هۆكارێكه بۆ كرۆكى په‌رستش كه ئه‌ویش ئه‌نجامدانى شتێكه كه‌دژى یاساو به‌رنامه‌ى خودابێ ، به‌هۆى ترسان له خواوه ،و تا ڕه‌زامه‌ندى ئه‌و به‌ده‌ست بێنێ به‌گوێڕایه‌ڵی كردنى ، و كردنى كارى چاكه ، وه‌ك دان نانێك و سوپاسگوزاریێك له سه‌ربه‌خششه‌كانى كه به‌به‌نده‌كانى به‌خشیووه چونكه خواردن وخواردنه‌وه نابێ ،به‌ڵكو ده‌بێ ده‌ست هه‌ڵـگرێ له هه‌رشتێك كه‌ده‌بێته مایه‌ى خه‌شمى خوداى گه‌وره ، بۆیه زانایان ده‌فه‌رموون ، ده‌بێ هه‌موو ئه‌ندامه‌كانى له‌ش به رۆژووبن ،بۆنموونه : زمان له درۆ، و پاشمله باسكردنى خه‌ڵك و قسه‌ى خراپ به‌رۆژوو ئه‌بێ ، چاو ، وگوێ . و هه‌موو ئه‌ندامه‌كانى له‌ش به‌هه‌مان شێوه.
جا وا باشه له مانگى ڕه‌مه‌زان ، په‌رستشى زۆرو ، به‌خۆدا چوونه‌وه بكرێ ، قورئان بخوێندرێ ، وكارى چاكه و به‌زه‌ى هاتنه‌وه به‌هه‌ژاران ، و ههروهها مانه‌وه له مزگه‌وت له ده شه‌وى كۆتاییه‌كه‌ى ،به‌مه‌به‌ستى یادكردن و گۆیڕایه‌ڵى كردنى خودا ئه‌نجام بدرێ ، بۆئه‌وه‌ى شه‌وى پیرۆز (لیله القدر) یان له ده‌ست نه‌چێ ، كه شه‌وى دابه‌زینى قورئانه به‌سه‌ر په‌یامبه‌ر درودى خوالى لێبێت.
مۆڵه‌تیش دراوه به‌و نه‌خۆشه‌ى كه ناتوانێ به‌رۆژووببێ كه به‌رۆژوونه‌بێ ، به‌هه‌مان شێوه بۆ كه‌سى رێبوار ، یان ئافره‌تێ كه‌سك پڕبێ ، ئه‌توانن به‌رۆژوو نه‌بن گه‌ر بێ توانابن ، یان ئافره‌ته‌كه له به‌رمنداڵه‌كه به‌رۆژوو نه‌بێ ، به‌ڵام دواتر بیگریته‌وه به هه‌مان شێوه ئه‌ونه‌خۆشه‌ى كه چاوه ڕوانى باش بوونى لێناكرێ ، یان ئه‌و به‌ساڵا چوانه‌ى كه بێ توانان ئه‌توانن به‌رۆژوو نه‌بن ، له جیاتى هه‌ر رۆژێك هه‌ژارێك نانبده‌ن. له‌كۆتایى مانگى ڕه‌مه‌زانیشدا موساڵمانان دڵخۆش ده‌بن به‌هاتنى جه‌ژن ، وسوپاسى خواده‌كه‌ن كه یارمه‌تیان بدات له‌سه‌ر رۆژووگرتن و پاداشته‌كانى ، جاسه‌ردانى خزم و نزیكانیان ده‌كه‌ن ، هه‌روه‌ك ئیسلام رایسپاردووه.
5– حه‌جى ماڵى خودا:- هه‌مووموسڵمانێك ئه‌بێ حه‌ج بكات ، جارێك له ته‌مه‌نیدا ، جا نێربێت یان مێ ،به مه‌رجێك تواناى هه‌بێت ، مه‌به‌ستیش له توانا ، تواناى لاشه‌یى و داراییه وشه‌ى حه‌ج له‌زمانه‌وانیدا واته : هاتن و مه‌به‌ست ، مه‌به‌ستیش پێى ڕووكردنه به‌ره‌وماڵى پیرۆزى خودایه كه(كه‌عبه) یه ،بۆ به‌جێ گه‌یاندنى بنه‌ماو رێساكانى ئه‌م ئه‌ركه‌و دروشمه‌كانى . جا حه‌جیش دانرا بۆ هۆگربوونى خه‌ڵك و په‌یوه‌ست بوو به (كابه)وه جاهه‌رچه‌ند لێیه‌وه‌شى دووربن، چونكه له‌وێوه‌وه بانگه‌وازى ئیسلامه‌تى شكۆفه‌ى ده‌ركرد، له پاشان حه‌ج به‌م دروشم و رێسایانه‌ى كه ئێستاهه‌یه‌تى وه‌كو زیندوو كردنه‌وه یێكه بۆ ڕێره و وبه‌رنامه‌ى سه‌ردارمان حه‌زره‌تى ئیبراهیم -درودى خواى له‌سه‌ربێ -، بۆ نه‌هێشتنى هیچ ئاكارێكى نه‌فامى.
كاتى حه‌جیش له رۆژى هه‌شته‌مى مانگى (ذي الحجة) و ده‌ستپێده‌كات ، تا رۆژى یازده یان دوازده‌ى هه‌مان مانگ ، له‌حاڵى ئێستاماندا مه‌كه‌ى پیرۆز ساڵانه دووملیۆن حاجى ڕووى تێ ئه‌كه‌ن ، بۆیه حه‌ج بۆنه‌یه‌كى به‌رزو گه‌وره‌یه چونكه موساڵمانانى هه‌موو دونیا له یه‌ك جێگا كۆ ده‌بنه‌وه ، ویه‌كتر ئه‌ناسن و له ماڵى یه‌كتر ئه‌پرسن.
حه‌جیش بنه‌ما و دروشمى تایبه‌تى هه‌یه ، وه‌ك نیاز هه‌بوون، و ئیحرام به‌ستن ، و سووڕانه‌وه كۆششكردن و ڕاوه‌ستان له‌و شوێنانه )مونا) و (عه‌رفات) و (مزده‌لیفه). و هه‌ندێ شوێنى تایبه‌تى و دیارى كراویش كه له‌وێوه حاجیان ئیحرام ئه‌به‌ستن ، هه‌ر كاتێكیش كه ئیحرامى به‌ست ئه‌بێ جل وبه‌رگى درواوو پۆشته له به‌رنه‌كات ، ته‌نها دووپارچه‌ى قوماشى سپى نه‌بێ ، یه‌كێكیان له‌خواره‌وه ئه‌به‌ستى ئه‌ویتریان له‌سه‌ره‌وه ، بێ ئه‌وه‌ى سه‌رى پێ دابپۆشرێ ، ههروهها نابێ ئه‌م كارانه‌ش بكات ، گوڵاو پرژاندن ، وجووت بوون ، ڕاوكردن ، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ش له‌كاتى ئه‌نجامدانى هه‌ریه‌كێك له‌م كارانه ئه‌بێ گه‌ردن ئازادانه (كفاره) پاداشت بدات .
له‌باره‌ى سووڕانه‌وه به ده‌ورى كابه ، حه‌وت جار سوڕانه‌وه و ڕۆیشتنه به‌ده‌ورى (كابه) جا ئه‌مه‌ش جۆرى هه‌یه‌وه‌ك )ته‌واف لقدوم)له‌و كاته‌دا ئه‌كرێ كه حاجى دێته ناو مه‌كه‌وه ، پاشان (ته‌واف ئیفازه) كه‌ئه‌مه‌ش دواى ته‌واو بوونى ڕاوه‌ستانى له عه‌ره‌فه‌وه ئه‌كرێ ، ئینجا (ته‌وافو لویداع).
ههروهها حاجى ده‌بێ له‌نێوانى (سه‌فا)و(مه‌روا)دا بێت و بچێت ، كه ئه‌مانه‌ش ئه‌م دووشاخه‌ن كه كاتى خۆى هاجه‌ره‌ى خێزانى ئیبراهم -درودى خواى له سه‌ربێت -له نێوانیان ده‌هات و ده‌چوو، تا ئاوى به‌رچاو بكه‌وێ ، بۆ خۆیى و كۆڕپه‌ڵه‌كه‌ى ئیسما عیل دواى ئه‌وه‌ى كه ئاویان لا نه‌مابوو.
ڕاوه‌ستانیش له ٍسه‌ر عه‌ره‌فات رۆژى نۆیه‌مى(ذى لحجه) داده‌بێت -كه رۆژێك به‌ر له دوایى ئه‌وه‌ش وه‌ستان له (مزده‌لیفه) دێت ، وپاشان مانه‌وه (له منى) بۆ ماوه‌ى دوو یان سێ رۆژ ، پاشان به‌ردبارانى جه‌مه‌رات ده‌كه‌ن (رمى الجمرات) هه‌ر له‌كاتى مانه‌وه‌یان له (منى).
رۆژى قوربانیش ، رۆژى ده‌یه‌مى (ذى لحجه) یه ، كه‌جه‌ژنى قوربانى پیرۆزه یا پێى ده‌ڵێن رۆژى جه‌ژنى گه‌وره-، كه‌تیایدا موسڵمان ئاهه‌نگ و خۆشى ده‌گێڕن ، له هه‌موو شوێنێكى سه‌ر زه‌وى ، به‌یادى خوا ، نوێژكردن ، قوربانیكردن بۆ خودا به‌كوشتنه‌وه‌ى به‌رانێك یان شتى تر، پاشان سه‌ردانى كه‌س و كارانیان ده‌كه‌ن.
حه‌جیش په‌رستشێكى به كۆمه‌ڵه، له هه‌موو كه‌له‌به‌رێكى جیهانى ئیسلامیه‌وه حاجیان دێن ، كه له یه‌ك كات ، وه له یه‌ك شوێندا كۆده‌بنه‌وه ، تایه‌ك جۆره ڕێوره‌سم بگێڕن ، كه به‌ڕاستى دیمه‌نێكه له دیمه‌نه سه‌رنج ڕاكێشه‌ره‌كانى یه‌كیه‌تى ئیسلامه‌تى ، بانگه‌وازێكى ساڵانه‌یه بۆ هه‌موو موسڵمانان ، بۆ یه‌كترناسین و لێك نزیك بوونه‌وه ، كه‌زیاتر له كۆنگره‌یێكى ئیسلامى ده‌چێ بۆ كۆكردنه‌وه‌ى موسڵمانان كه ساڵى جارێك ، كه نموونه‌ى یه‌كسانیه له نێوانیان -له‌ڕوكارو ڕووگه، و گوێڕایه‌ڵى ته‌واویان بۆ خودا ، كه ته‌نها بیر له رۆژى هه‌ڵسانه‌وه بكه‌نه‌وه چونكه راوه‌ستانیان له عه‌ره‌فات به‌ملكه‌چى ، و پاڕانه‌وه یان له خودا ، په‌شیمان بوونه‌وه بۆ لاى ئه‌و ، هه‌ر له رۆژى قیامه‌ت ده‌چێ .
شایانى ئاماژه پێدانیشه موسڵمانان ساڵانه جگه له‌دوو جه‌ژن -جه‌ژنى قوربان ، و جه‌ژنى ڕه‌مه‌زان -هیچ جه‌ژنێكى ترى ئایینیان نیه ئاهه‌نگێكى تیا بێگێرن ، له گه‌ڵ رۆژانى هه‌ینى له هه‌موو هه‌فته‌یێك.
-------------------------------
مزگه‌وت له ئیسلامدا:
مزگه‌وت ته‌نها بۆ جێبه‌جێكردنى نوێژى به‌كۆمه‌ڵ و هه‌ینى نیه، به‌ڵكو ناوه‌ندێكى كۆمه‌ڵـگه‌ى موسڵمانه، ناوه‌ندێكى رامیارى وئاینییه بۆ گه‌لانى موسڵمان، كه نوێژى تیاده‌كرێ، و تاو توێى كێشه‌كانى تیاده‌كرێ كاروبارى جه‌نگى و ڕامیارى و ئابوورى هى تریش تیا رێكده‌خرێ، مزگه‌وت له سه‌رده‌مى په‌یامبه‌رو هاوه‌ڵانى جێنشینى هه‌ربه‌م شێوه‌یه بوو، هه‌ربۆیه ده‌بینین مزگه‌وته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر له‌مه‌دینه ناوه‌ندى په‌رستش، وه ناوه‌ندى به‌ڕێوه‌بردن، و ڕامیارى بووه، هه‌ر له‌وێ چاوى به‌و نێردراوانه ئه‌كه‌وت كه ئه‌هاتنه‌لاى، له‌وێوه له ئیسلام فێر ده‌بوون،
مزگه‌وت ته‌نها بۆ جێبه‌جێكردنى نوێژى به‌كۆمه‌ڵ و هه‌ینى نیه، به‌ڵكو ناوه‌ندێكى كۆمه‌ڵـگه‌ى موسڵمانه، ناوه‌ندێكى رامیارى وئاینییه بۆ گه‌لانى موسڵمان، كه نوێژى تیاده‌كرێ، و تاو توێى كێشه‌كانى تیاده‌كرێ كاروبارى جه‌نگى و ڕامیارى و ئابوورى هى تریش تیا رێكده‌خرێ، مزگه‌وت له سه‌رده‌مى په‌یامبه‌رو هاوه‌ڵانى جێنشینى هه‌ربه‌م شێوه‌یه بوو، هه‌ربۆیه ده‌بینین مزگه‌وته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر له‌مه‌دینه ناوه‌ندى په‌رستش، وه ناوه‌ندى به‌ڕێوه‌بردن، و ڕامیارى بووه، هه‌ر له‌وێ چاوى به‌و نێردراوانه ئه‌كه‌وت كه ئه‌هاتنه‌لاى، له‌وێوه له ئیسلام فێر ده‌بوون،
وهێندێكیان موسڵمان ده‌بوون و په‌یمانیان ده‌دا، هه‌رله‌وێوه په‌یامبه‌ر موسڵمانانى فێرى ئیسلامه‌تى ده‌كردن، وكاروباره‌كانیانی رێك ده‌خست، وه هه‌ر له‌وێش كارى ده‌وڵه‌تى به‌ڕێوه ده‌برد، بۆیه هه‌ر له‌ساته‌كانى یه‌كه‌مى ئیسلامه‌تیه‌وه، مزگه‌وت ده‌كه‌وته ناوه‌ندو چه‌قى شار، و له‌ته‌كیدا ماڵى گه‌وره، و حاكم و به‌ڕێوه‌به‌رى شار،و مۆڵگه‌ى سه‌ربازى هه‌بوو .كه ئه‌م سێ جێگایه به‌یه‌كه‌وه بنیات ده‌نران وه‌ك قه‌ڵایێك، له‌ناوه‌ندى هه‌ر شارێك كه‌موسڵمانان ئازادیان ده‌كرد، هه‌ر له‌ناو مزگه‌وتیشه‌وه په‌یمانیان ئه‌به‌ست بۆ جێنشینه‌كانى یه‌كه‌م، بۆیه هه‌ر له‌وێوه په‌یمانیان له گه‌ڵ (ئه‌بو به‌كر) و (عومه‌ر) و (عوسمان) و (عه‌لى) به‌ست . هه‌ر له‌سه‌ردوانگه‌ى مزگه‌وته‌وه جێنشین وتارى بۆ موساڵمانان ده‌دا . باسى پلان ڕیژیه‌كانى خۆى ده‌كرد، وبڕیاره ڕه‌سمیه‌كانى ده‌وڵه‌ت ده‌خوێندرایه‌وه، ده‌نگوباسى شه‌ر باس ئه‌كرا، وده‌سكه‌وته‌كانى شه‌ر دابه‌ش ئه‌كران، هه‌ر له‌وێوه‌ش په‌یامبه‌ر درودى خواى له‌سه‌ربێت -كاروبارو كێشه‌ى دادوه‌رى به‌ڕێوه ئه‌برد، دادوه‌رانیش تاسه‌رده‌مى ئه‌ْمه‌ویه‌كان هه‌ر له مزگه‌وت قه‌زاوه‌تیان ئه‌كرد له‌دوایدا له‌نزیك مزگه‌وت كارى خۆیان به‌ڕێوه ده‌برد، وه مزگه‌وت په‌یمانگاى پێگه‌یاندن و فێركردن و ئه‌زبه‌ركردنى قورئان، و زانستى شه‌رعى،و كۆڕى زانستى بووه كه تائێستاش هه‌رباوه، ئه‌وه‌تا زانایان و مامۆستایان تائێستاش له مزگه‌وت وانه به‌قوتابیان ئه‌ڵێنه‌وه، ئه‌زهه‌ر (الازهر)یش بۆ ئه‌مه چاكترین نموونه‌یه، ههروهها جارى واهه‌بووه، كه په‌رتووكخانه و كتێبى زۆر به مزگه‌وته‌وه لكێنراوه، یان پاره‌و و زه‌وى درواوه‌و لكێلنراوه به مزگه‌وت،بۆ نۆژه‌ن كردنه‌وه و رێكخستن، و به‌خشینى به‌و قوتابیانه‌ى كه ئه‌مێننه‌وه له ده‌ورو به‌رى مزگه‌وت.
پێش نوێژ-پێشڕه‌و(ئیمام):
وشه‌ى (ئیمام) به‌دوو كه‌س ئه‌وترێ: ئه‌وكه‌سه‌ى پێش نوێژى ئه‌كات، و له‌گه‌ڵ ئه‌وكه‌سه‌ى پێشه‌وا و پێشڕه‌وى خه‌ڵك ده‌كات، پێشڕه‌و (ئیمام) یش له‌لاى شیعه‌كان هه‌مان ئه‌وكه‌سه‌یه كه سوننییه‌كان پێى ده‌ڵێن جێنشین (خلیفه)، بۆیه ئه‌توانرێ كه بوترێ :كۆمه‌ڵ، به‌بێ پێشه‌وا نابێ، مه‌به‌ستیش پێى ته‌نها پێشنوێژ نیه، چونكه ژیانى تاكى موسڵمان ژیانێكى ئیسلامیانه‌یه، كه به‌ڕێوه‌ناچێ مه‌گه‌ر له‌ناو كۆمه‌ڵدا نه‌بێ.
جاده‌بێ ئه‌م پێشه‌وایه‌ش پارێزكارو(تقیه) له خواترس بێت،زانستێكى زۆرى له لابێت،و باش له قورئان شاره‌زابێت، و زۆرینه‌ى موساڵمانان لێى رازى بن، به‌هه‌مان شێوه‌ش له پێشه‌واو پێشره‌وى خه‌ڵكى، واته : كاربه‌ده‌ستیان.
ده‌بێ پێش نوێژ ئاگادارى حاڵى نوێژ خوێنه‌كانى دواى خۆى ببێ، چونكه بێ توانا و نه‌خۆش ….هتد، یان تێداده‌بێت، تا به‌سۆزبێ له‌گه‌ڵیان،وه نوێژیان به‌سه‌ردا درێژنه‌كاته‌وه، وئه‌گه‌ر ئه‌ویش بیانوێكى هه‌بوو، شوێنى چۆڵ ده‌كات بۆیه‌كێكىتر به‌هه‌مان شێوه پێشه‌واى خه‌ڵكیش هه‌روا.
ده‌بێ خه‌ڵكیش گوێ ڕایه‌ڵى پێشه‌وا بێ به‌ته‌واوى،په‌یوه‌ست بن به‌وه‌ى كه ئه‌م پێى هه‌لئه‌ستێ، چۆن كه نابێ له‌كاتى نوێژدا پێش (إمام) بكه‌وێ، كاتێ كه كڕنۆش و سوجده ده‌با، به‌هه‌مان شێوه‌ش ده‌بێ گوێ رایه‌ڵ بن بۆ پێشه‌وا -ته‌نها له كاتێك گه‌ر فه‌رمانى ده‌ركرد به پێچه‌وانه‌ى شه‌رعى خودا، ئه‌و كاته ئه‌توانى گوێڕایه‌ل نه‌بن، هه‌روه‌ك كه ئه‌گه‌ر پێش نوێژخوێن هه‌ڵه‌ێكى كرد ئه‌بێ بۆى ڕاست بكرێته‌وه، پێشه‌واش به‌هه‌مان شێوه، ئه‌و رێوشوێنانه‌ش كه باس كران، ئه‌وه ڕوون ده‌كاته‌وه، كه‌ده‌بێ نێوانى پێشه‌واو خه‌ڵكى چۆن بێت .
كۆمه‌ڵه ئیسلامیه‌كان :
كۆمه‌ڵه ئیسلامیه‌كان،ئه‌و كۆمه‌ڵ و ده‌ستانه‌ن، كه‌پێك هاتوون له‌سه‌ر بۆچوونێك،له‌گه‌ڵ بۆ چوونى ده‌سته‌و كۆمه‌ڵه‌كانى تر جیاوازه، جائه‌م جیاوازیه به‌هۆى تێگه‌یشتنى لێكدانه‌وه‌یانه بۆ هه‌ندێك زاراوه . له پایه‌مبه‌ریشه‌وه هاتووه -درودى خواى له‌سه‌ر بێت -فه‌رموویه‌تى (گه‌له‌كه‌ى من ده‌بێت به(73) كۆمه‌ڵ و ده‌سته، هه‌موویان گومڕان، ته‌نها یه‌كێكیان نه‌بێ .وتیان :كێ ؟ فه‌رمووى : له سه‌ر ئه‌وه‌ن كه‌من له‌سه‌ری ئه‌ڕۆم).
به‌ناوبانگترین دسته‌و كۆمه‌ڵه ئیسلامیه‌كانیش ئه‌مانه‌ن (اهل السنه) و (الاشاعره) و (الماتریدیه) و (المعتزله) و (الجبریه) و (المرجئه) و (الخوارج) و (الشیعه). زۆرێكیش له‌م ده‌ستانه چه‌ندان لقى ترى بچووكیان لێ ده‌بێته‌وه .
رێباز و ڕێڕه‌و- شه‌ریعه-ى ئیسلامى
مه‌به‌ست پێى ئه‌م یاساو داڕێژراونه‌ى ئاینى ئیسلامه، كه‌به‌سه‌ر (موحه‌مه‌د)-درودى خواى له‌سه‌ربێت- هاتۆته‌وخواره‌وه، جا چ په‌یوه‌ندى به بیروباوه‌ڕه‌وه هه‌بێت یاخود به كردارو هه‌ڵسوكه‌وت، به‌ڵام وشه‌ى (شه‌ریعه) زیاتر وای لێهاتووه كه‌ماناى دووه‌میان بدات.
ئامانجه‌كانى-مقاصدی شه‌ریعه‌ت
یه‌كه‌م ئامانجى شه‌ریعه‌تى ئیسلامى، پارێزگارى كردنى شته سه‌ركیه‌كانه، كه‌پێنج شتى پێویستن بۆ ژیانى خه‌ڵكى، كه،پارێزگارى كردنى ئاین و گیانى مرۆڤ و مێشك. وماڵ، و وه‌چه‌كه‌یه‌تى.
تایبه‌تمه‌ندیه‌كانى شه‌ریعه‌ت:
شه‌ریعه‌تى ئیسلامى به‌وه جیاده‌كرێته‌وه، كه‌هه‌ندێك تایبه‌تمه‌ندى هه‌یه، له‌هیچ ئاین و پرۆگرام و به‌رنامه‌ێكدا نیه، چونكه به پوختى وڕێكى دارێژراوه، وناكۆكى و دژایه‌تى له‌نێوان ئایه‌ته‌كانیدا نیه، و یه‌كترگرو ئاسانه وبه‌دیهێنه‌رى دادگه‌رى، ویه‌كسانى،و ئازادیه بۆ مرۆڤه‌كان، له گرنگترینى ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیانه ئه‌مانه‌ن:
گشتگیرى:
ئه‌وه‌تا به‌رنامه ورێبازى په‌رستشى داناوه، كه ئه‌میش به‌رێكخستنى په‌یوه‌ندى نێوان مرۆڤ و خودا، وه‌ك :نوێژ و رۆژو زه‌كات و حه‌ج .ههروهها به‌رنامه‌و ڕیبازو حوكمى زۆرى بۆ ڕه‌فتارو هه‌ڵسوكه‌وت داناوه، ئه‌میش به‌رێكخسنتى په‌یوه‌ندى نێوان خه‌ڵكى له‌گه‌ڵ خودى خه‌ڵك، له‌نێو ده‌وڵه‌تێكى ئیسلامى، ههروهها په‌یوه‌ندى ده‌وڵه‌تى ئیسلامى له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانى تر، جا ئه‌م به‌شه‌ى حوكمى ڕه‌فتار و هه‌ڵسو كه‌وته-احكام المعاملات-دابه‌ش ده‌بێت به‌سه‌ر : حوكمه‌كانى بارى كه‌سێتى : كه په‌یوه‌سته به‌خانه‌واده، له‌ماره‌بڕین، و ژن هێنان، ومافه‌كانى هاوسه‌رایه‌تى، و ره‌چه‌ڵه‌ك، و ته‌ڵاق دان . و ماوه‌كه‌ى ،و خه‌رجى .
حوكمه‌كانى بارى شارستانى : كه‌په‌یوه‌سته به كڕین و فرۆشتن، بارمته، و بریكارى، و مافى كڕین پێش كه‌سانى تر -شفعه-هه‌رچ مافێك كه‌په‌یوه‌ست به ماڵ و سامان.
حوكمه‌كانى تاوان(جنائى): كه‌په‌یوه‌سته به‌م تاوانانه، كه‌كه‌سى پێگه‌یشتووى تێگه‌یشتوو ئه‌نجامى ده‌دات، ئه‌و سزایه‌ش كه شایانیه‌تى .
حوكمه‌كانى چونیه‌تى پێشكه‌ش كردنى داوا-مرافعات-:
كه‌په‌یوه‌سته به دادگه‌و داوا، و به‌ڵـگه‌كان.
حوكمه ده‌ستوریه‌كان: كه‌په‌یوه‌سته به داڕێژانى حوكم و بنه‌ماكانى، و ده‌سه‌ڵاتى سه‌ردار و كاربه‌ده‌ستان به‌سه‌ر ئه‌وانه‌ى كه‌به سه‌ریانه‌وه‌ن، ماف ئه‌ركى هه‌ردوولایان.
حوكمه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان:
كه‌په‌یوه‌سته به‌په‌یوه‌ندى ده‌وڵه‌تى ئیسلامى به‌ده‌ڵه‌تانى تر، و هه‌ڵسوكه‌وت له‌گه‌ڵ كه‌سانى ناموسڵمان له ده‌وڵه‌تى ئیسلامى.
ئه‌م نه‌خشه كێشى و هێلكارى رێكخستنه‌ش به‌م دواییه سه‌ری هه‌ڵداوه، كه‌مه‌به‌ست پێى ته‌نها رێكخستن و ئاسانكاریه بۆ لێكۆڵینه‌وه و خوێندن، ئه‌گینا، له بۆچوونى ئیسلامیدا هیچ چالاكیێكى مرۆییانه نیه كه مانا په‌رستشى به‌سه‌ردا نه‌چه‌سپێ، به‌ڵكو مه‌به‌ست له بوونى مرۆڤ له ژیاندا به‌ندایه‌تى كردنى خوادیه، خوداى گه‌وره ده‌فه‌رموێ (مرۆڤ وجنۆكه ته‌نها بۆ په‌رستش كردنى دروست كردووه‌الذاریات :56.
جائه‌م یاساو ڕێساو حوكمه شه‌رعیانه، رێكخه‌رى ژیانىخه‌ڵكن، و سوود مه‌ندن بۆتاكه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى ئیسلامى،به‌شێوازێكى رێكى په‌روه‌رده‌یى، بۆ نموونه نوێژ، په‌یوه‌ندیێكه له نێوان به‌نده وخواد، جاكه خوداى گه‌وره باسى ئه‌وپه‌رستشه په‌روه‌رده‌ییه‌ى كۆمه‌ڵگاده‌كات، ده‌فه‌رمووێ :(نویژ نایه‌ڵى كارى ناشیرین و به‌د بڵاوبێته‌وه)العنكبوت: 4- رۆژووش پاڵنه‌رێكه بۆ پارێزگارى، خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ:(ئه‌ى كۆمه‌ڵانى بڕواداران رۆژووتان له‌سه‌ر نوویسراوه هه‌روه‌كو چۆن له‌سه‌ر گه‌لانى پێش ئێوه‌ش نوسراوه بۆ ئوه‌ى پارێزكاربن ) البقره :182. زه‌كاتیش مایه‌ى پاكییه،ئه‌وه‌تا خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ (له ماڵه‌كانیان هه‌ندێك وه‌ربگره -بۆ هه‌ژاران -تابه هۆیه‌وه پاك ببنه‌وه)التوبه:103 .
حه‌ج كردنیش ده‌بێته هۆى دوور كه‌وتنه‌وه له‌زمان پیسى به هۆى جوێن و كیشمه كێشمو قسه‌ى ناشرین،خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ :(حه‌ج كردن له مانگێگى دیارى كراوه، جاهه‌ر كه‌سێك حه‌جى كرد، نابێ له حه‌جدا زمان شڕى بنوێنى به كێشمه‌كێشم و جوێن و قسه‌ى ناشیرین، هه‌ر كارێكیش بكه‌ن خوداى پێى ئاگاداره، وماڵى پارێزگارى بۆ خۆتان كۆبكه‌نه‌وه، چونكه باشترین جۆرى ماڵه، له خه‌شمى من ئاگادرابن و بترسن، ئه‌ى خاوه‌ن بیرو هۆشه‌كان)البقره:197 .
حوكمه‌كان ونه‌بوونى به‌ریه‌ككه‌وتن و شلۆقى:
قورئانى پیرۆزى به‌سه‌ر پایه‌مبه‌رمان (موحه‌مه‌د)دروودى خواى له‌سه‌ربێت -دابه‌زى، له ماوه‌ى بیست وسێ ساڵ، و به‌جیاجیا و به‌ش به‌ش، به‌پێى به‌سه‌رهات ڕوودواكان، زیاتریش شه‌ش هه‌زار ئایه‌ت له‌خۆ ده‌گرێ، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا یاسایێك نابینین كه‌یاسایێكى تر پوچه‌ڵ بكاته‌وه یان بنه‌مایێك بنه‌مایێكى تر لابدات، به‌ڵكو هه‌موو حوكمه‌كانى له‌گه‌ڵ یه‌كتر گونجاو ڕێكه، و بۆ خزمه‌ت و سوودى به‌نده‌كان داندراوه، سوود هێنه‌ره‌و، لابه‌رى ناڕێكى و چه‌وتیه خوادى گه‌وره‌ش راست ئه‌فه‌رمووێ (ئایا بۆ بیر له قورئان ناكه‌نه‌وه ئه‌گه‌ر له‌لاى هه‌ر كه‌سێكى تر جگه له خودا هاتبووایه، ناكۆكى زۆر تیائه‌بینى ) وه‌ده‌فه‌رمووێ : (ئه‌مه ڕێگه‌ى منه‌و ته‌نها ئه‌و ڕاسته، دواى ڕێڕه‌وه‌كان مه‌كه‌ون، ئه‌گینا له‌سه‌ر ڕێگاى ئه‌و په‌رته‌وازه ئه‌بن ) الانعام:153 .
نیانى و گونجانى بۆ هه‌مووئان و كه‌سێك:
مه‌به‌ست له‌نیانى، توانایه‌تى بۆ دانانى چاره‌سه‌ر بۆ هه‌ر هه‌موو كێشه‌یێك، كه‌له ژیانى خه‌ڵـكان، وله هه‌رژینگه‌یێك، و له هه‌ر سه‌رده‌مێك، دروست ده‌بێ، جائه‌م ڕونكردنه‌وه‌یه‌ى شه‌رع له هه‌ر ڕووداوێك خۆى نوێ ئه‌كاته‌وه . نهێنى گونجانى ئیسلامیش بۆ هه‌موو كاتێك و هه‌موو شوێنیك له‌وه‌دایه كه ئیسلام رێساى گشتى و بایه‌خداره، بنه‌ماى جێگیر و نه گۆڕى داناوه، پاشان له سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه گشتیانه، هانى زانا و تێگه‌یشتووانى داوه بۆ ورد بوونه‌وه و ڕاڤه‌كردنى پرس و كێشه به‌ش به‌ش و بچووكه‌كان، كه له‌ژێر رۆشنایى و چوارچێوه‌ى بنه‌ماكانه‌وه، وه ده‌ست ئه‌هێنرێ، بۆیه بۆ هه‌ر پرس و كێشه‌یێك هه‌یه له نێو شه‌ریعه‌ت.
ئاسانى و نه‌مانى گرفت : ئه‌مه‌ش بنه‌مایێكى سه‌رنج راكێشه و گشتگیره بۆ هه‌موو حوكمه‌كانى شه‌ریعه‌تى ئیسلامى، قورئانى پیرۆزیش له زۆر له ئایته‌كانى ئه‌م ئاسانكارى و نه‌مانى گرفته دووپات ئه‌كاته‌وه، ئه‌وه‌تا ئه‌فه‌رومووێ :(له ناو ئاینه‌كه‌تان هیچ گرفتێكى له‌سه‌ر نه‌هێشتوون )الحج:78 . ههروهها له‌م ئایه‌تانه‌ش :سوره‌ى(ته‌وبه:91) وسوره‌ى (نور:61)، و سوره‌ى (ئه‌حزاب 37،38).
ئه‌م ئاسانكارى ونه‌بوونى گرفته‌ش ده‌گه‌رێته‌وه بۆ ئه‌م میان ڕه‌ویه‌ى كه ئیسلام گرتووتیه‌به‌ر، خوداى گه‌وره میان ڕه‌وى په‌سندكردووه كه‌ده‌فه‌رمووێ ( ئێوه‌مان كردووه به گه‌لێكى مام ناوندو میانڕه‌و)البقره:143. هه‌ر بۆیه‌ش هه‌ركاتێك ناخۆشى وگرفتێك هاته پێش،ده‌بێ لاببرێ، ئه‌مه‌ش لێ ڕامان و وردبوونه‌وه له هۆكارى دروست بوونى پێویسته، جائه‌گه‌ر خودى كاره‌كه گرفته‌كه بوو، ئه‌وا به ئه‌رك بوونى كاره‌كه، یان قه‌ده‌غه‌بوونه‌كه‌ى نامێنێ،تاكاتى نه‌مانى گرفته‌كه‌ى، بۆ نموونه : رێبوار رۆژووى له‌سه‌ر به ئه‌رك دانانرێ، و بۆ كه‌سێ كه‌ناچار و پێوست بێ، دروسته گۆشتى مردار بخوات ههروهها ئه‌گه‌ر گرفته‌كه به هۆى كارى كه‌سه‌كه‌وه هه‌ڵبژاردنى خۆى بێ، ئه‌وا لائه‌برێ به‌قه‌ده‌غه كردنێك بۆ ئه‌مه له لایه‌ن خوداوه، وه‌ك : به‌رۆژوو بوونى بێ پارشێو وبێ شكان بۆچه‌ند رۆژێك،یان زێده رۆیى و له په‌رستشیدا یان له شتى تر.
له ئاسانكاریه‌كانى ئیسلام و بێ گیروگرفت بوونى : نه‌گرتنى ده‌رگاى په‌شیمانى (تۆبه) و گه‌ڕانه‌وه بۆ لاى خودا، له‌به‌رده‌م تاونباران تائه‌وكاته‌ى ده‌مرن یان رۆژله خۆرئاواوه هه‌ڵبێت، كه به‌ڕاستى ئه‌مه‌ش ئاسوده‌یى، و خۆشى بۆ ده‌روونى كه‌سى تاوانبار، و ئازادى ده‌كات له هه‌ست كردن به گوناه و تاوان، خوداى پاك وبێ گه‌رد ئه‌فه‌رموێ (پێیان بڵێ : ئه‌ى به‌نده‌كانم، ئه‌ى ئه‌وانه‌ى زێده ڕۆییتان كردووه له سه‌رخۆتان، له سۆز و میهرى خودا بێ ئومێد مه‌بن خودا له هه‌موو گوناهێك خۆش ده‌بێ،چونكه ئه‌و لێبورده و به‌خشنده‌یه)الزمر:53.
دادگه‌رى: ئه‌م بنه‌مایه‌ش كه له بانگه‌وازه‌كانى قورئان خۆى ئه‌نوێنێ،كه‌فه‌رمان ئه‌فه‌رمووێ به دادگه‌رى ڕه‌ها له نێوان خه‌ڵكى وه ڕێ ئه‌گرێ له جه‌ور و سته‌م له گه‌ڵ ئه‌وانه‌ش كه رقمان لێك ئه‌بێته‌وه، به‌یه‌ك هه‌ڵده‌شاخێن، خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ (ئه‌ى كۆمه‌ڵى بڕوا داران بۆ خودا پارێزگارى وشاهێدبن له‌سه‌ر دادگه‌رى، باكێشه و ناخۆشى نێوان هۆز ولایه‌ناكان واتان لێ نه‌كات كه دادگه‌ر نه‌بن، دادگه‌ربن، ئه‌مه نزیكتان ئه‌كاته‌وه له پارێزكارى، كه‌وا پارێزكاربن وه له خه‌شمى خودا بترسن، چونكه خودا ئاگادارى ولێزانه به‌كرده‌وه‌كانتان )المائده: 8 .
قورئانى . باسى ئه‌وه‌ى كردووه كه گه‌لانى پێشوو به هۆى زۆردارى و به‌ربڵاوى سته‌مه‌وه له‌ناو چوون، خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ :(خه‌ڵكانى سه‌ده‌كانى پێش ئێوه‌مان له ناوبرد دواى سته‌م كردنیان )یونس:13. له مێژووى ئیسلامدا دادگه‌رى به‌ڕوون و ئاشكرایى به‌رچاوده‌كه‌وێ، بگره له‌گه‌ڵ ناموسڵمانانیش، ئه‌وه‌تا له به‌سه‌رهاتى عومه‌رى كوڕى خه‌تاب، له‌گه‌ڵ ئه‌وقیبتیه‌ى (قبطى) كه‌هاتبوو شكاتى له لاى ئه‌وده‌كرد، كه كوڕى سه‌ردارى سه‌ركرده‌ى میسڕى ئه‌وكات،عه‌مرى كوڕى عاس، شه‌قێكى به‌ناڕه‌وا لێ داوه، عومه‌ریش دادوه‌رى له‌گه‌ڵ كرد تۆڵه‌ى بۆ كرده‌وه پێى وت : له‌و كوڕه بده كه دووجار به‌ڕێزه .
له راستیشدا ئه‌و دادگه‌رى و نه‌بوونى جه‌ورسته‌مه، خه‌ڵكى شامى موسڵمان كرد، هه‌رچه‌نده كه‌خاچ په‌رست بوون . به‌ڵام ئیسلامبوونى خۆیان ڕاگه‌یاند، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ژێر ده‌سته‌ى رۆمه‌كان بوون، و خاچ په‌رستیش بوون .
یه‌كسانى :وشه‌یێكه ماناكه‌ى له‌ده‌ست ده‌دات، ئه‌وكاته‌ى كه خه‌ڵك دوور ئه‌كه‌وێته‌وه له په‌یڕه‌و و پڕۆگرامى ئیسلام، دروشمه‌كانى قورئان، ڕێڕه‌وى په‌یامبه‌ر -درودى خواى له‌سه‌ربێت….
قورئان فه‌رمان ئه‌فه‌رمووێ كه: خه‌ڵكى هه‌مووان یه‌كسانن، ئه‌گه‌ر جیاوزایش بن له‌ڕه‌نگ وشێوه،تاكه پێوانه‌ش بۆ پێوانى خه‌ڵك پارێزكاریه(التقوى)، كه‌تاكه بنامایه خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ :(ئه‌ى خه‌ڵكینه، ئێوه‌مان دروست كردووه له نێرو مێیێك، كردوومانن به‌گه‌ل، هۆز هۆز، تایه‌كتر بناسن، به‌ڕێزترینتان له‌لاى خودا، ئه‌وكه سه‌یه كه له هه‌مووتان پارێزكارتربێت)الحجرات :13.
له ئیسلامدا یه‌كسانى به جوانترین شێوه خۆى ده‌نوێنى، به‌وه‌ى كه باوه‌ڕدارانى كردووه به‌برا، خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رموێ:( بڕواداران براى یه‌كترن ) الحجرات:10. وه‌نه‌بێت ئه‌م بنه‌مایه ته‌نها بۆ خوێندنه‌وه، و دووباره‌كردنه‌وه بووبێت، به‌ڵكو به كردار سه‌لمێنراوه، ئه‌وكاته‌ى كه په‌یامبه‌ر درودى خواى له‌سه‌ربێت- برایه‌تى دروست كرد له نێوان ده‌وڵه‌مه‌ندان پشتیوانه‌كان یارمه‌تى پی ده‌ره‌كان (انصار) و كۆچ كردووه‌كان (المهاجرین ) كه هه‌ژار و بێ جێگا ورێگابوون، هه‌ندێكێشیان هه‌ربه‌نده‌بوون، پاشان ئه‌وه‌تا له نموونه‌یه‌كى به‌رزى یه‌كسانى، كه به‌كردار سه‌لمێنراوه، په‌یامبه‌ر زه‌یدى كورى حاریسه‌ى كرد به سه‌رله‌شكر، له كاتێك كه به‌نده‌ش بوو، ئه‌مه‌ش له شه‌ڕى مۆته(مۆْته)، به‌هه‌مان شێوه كه ئوسامه‌ى كوڕى، كرد به‌سه‌ر له‌شكر بۆ شه‌ڕى ڕۆمه‌كان، له‌ناو له شكره‌كه‌شدا، ئه‌بوبه كرو عومه‌ر و سه‌عدى كوڕى ئه‌بى وه‌قاسى تیابوو.
ئازادى: ئیسلام له ڕێگه‌ى قورئانى پڕ له په‌رجوو، بانگه‌وازى ئازادى ڕاگه‌یاندو فه‌رموو، و دانى پێدانا، هه‌روه‌ك چۆن دانى ناوه به ئازادى بیروڕا، و ئازادى بیروباوه‌ڕ، و ئازادى بۆچوون.
له ئاستى بیرو هۆشدا،ئیسلام گرنگى ده‌دات به ئازاد بوونى مێشك له خه‌یاڵ و بیروباوه‌ڕى بێ بنه‌ما، بۆیه قورئان ڕاسته‌وخۆ له گه‌ڵ مێشكى مرۆڤ ئه‌دوێ ههروهها هانى به‌كارهێنانى مێشك و ئازادكردنى بیرو هۆش ده‌دا، و ئه‌وه به‌نه‌نگى دا ئه‌نێ، كه‌كه‌سێك مێشك و هۆشى خۆى ژیر پێ بخاو، به دواى كه‌سانى تر بكه‌وێ . تائه‌و ئاسته‌ش ڕِێزى لێناوه كه گه‌یشتۆته ترۆپك، به جۆرێك كه‌كه‌سى لێزان و بیریار له شه‌رع، ئه‌گه‌ر له بابه‌تێك ده‌قى له‌لا ده‌ست نه‌كه‌وت، دوو ڕێگاشى له به‌رده‌م بوو، له دواى بیركردنه‌وه ئه‌م لایه هه‌ڵببژێرى، كه‌واى بۆ ده‌چێ دروسته‌كه‌یانه له ڕووى شه‌رعه‌وه، له‌سه‌ر ئه‌مه‌ش خێرى بۆ ده‌نوسرێ :(ئه‌گه‌ر دادوه‌رێك به‌بیرى خۆى .دادگه‌رى كردو راستیش ده‌رنه‌كه‌وت، یه‌ك پاداشتى بۆ هه‌یه) فه‌رمووده‌یه‌كى دروسته،بوخارى و موسلیم گیڕاوه‌یانه‌ته‌وه له عه‌مرى كوڕى عاس.
له باسى ئازادى بیروباوه‌ڕیشدا، ئه‌وه‌تا ئاشكرایه كه خوداى گه‌وره ده‌فه‌رموێ : (زۆرى كردن له ئاییندانیه )البقره:256. ئه‌م بنه‌مایه‌ش به كردار سه‌لمێنراوه، زۆر به پاكى و مه‌ردانه، ئه‌وه‌تا گاوره‌كان له ژێر سێبه‌رى ده‌وڵه‌تى ئیسلامى ژیانیان به‌سه‌ر ده‌برد، بێ ئه‌وه‌ى زۆریان لێ بكرێ بۆ موسڵمان بوونیان، مێژووى ئیسلامه‌ش پڕه له‌م جۆره به سه‌رهات و ڕووداوانه، و هه‌ڵوێسته مه‌ردانه، كه دوور، نزیك پیى ئاگادارن.
له باسى به ئازادى گوتن و ده‌ربڕیندا، ئیسلام ئازادى داوه له ده‌ربڕیندا، ئیسلام ئازادى داوه له ده‌ربڕینى ئه‌وه‌ى له ناخدا هه‌یه، و له هزردا ئه‌خولێته‌وه، به‌ڵكو به ئه‌ركى داناوه له سه‌ر خه‌ڵكى كه قسه بكه‌ن، له میانه‌ى جێبه‌جێكردنى فه‌رماندان به چاكه، وڕێگه گرتن له خراپه، خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رموێ : (با له ئێوه كه سانێك هه‌بن بانگه‌واز بۆ چاكه بكه‌ن، و فه‌رمان به كارى چاك بكه‌ن، وڕێگربن له خراپه، ئا ئه‌وانه‌ن سه‌رفراز و سه‌ركه‌وتون )ال عمران: 104.
پێش نوێژ-پێشڕه‌و(ئیمام):
وشه‌ى (ئیمام) به‌دوو كه‌س ئه‌وترێ: ئه‌وكه‌سه‌ى پێش نوێژى ئه‌كات، و له‌گه‌ڵ ئه‌وكه‌سه‌ى پێشه‌وا و پێشڕه‌وى خه‌ڵك ده‌كات، پێشڕه‌و (ئیمام) یش له‌لاى شیعه‌كان هه‌مان ئه‌وكه‌سه‌یه كه سوننییه‌كان پێى ده‌ڵێن جێنشین (خلیفه)، بۆیه ئه‌توانرێ كه بوترێ :كۆمه‌ڵ، به‌بێ پێشه‌وا نابێ، مه‌به‌ستیش پێى ته‌نها پێشنوێژ نیه، چونكه ژیانى تاكى موسڵمان ژیانێكى ئیسلامیانه‌یه، كه به‌ڕێوه‌ناچێ مه‌گه‌ر له‌ناو كۆمه‌ڵدا نه‌بێ.
جاده‌بێ ئه‌م پێشه‌وایه‌ش پارێزكارو(تقیه) له خواترس بێت،زانستێكى زۆرى له لابێت،و باش له قورئان شاره‌زابێت، و زۆرینه‌ى موساڵمانان لێى رازى بن، به‌هه‌مان شێوه‌ش له پێشه‌واو پێشره‌وى خه‌ڵكى، واته : كاربه‌ده‌ستیان.
ده‌بێ پێش نوێژ ئاگادارى حاڵى نوێژ خوێنه‌كانى دواى خۆى ببێ، چونكه بێ توانا و نه‌خۆش ….هتد، یان تێداده‌بێت، تا به‌سۆزبێ له‌گه‌ڵیان،وه نوێژیان به‌سه‌ردا درێژنه‌كاته‌وه، وئه‌گه‌ر ئه‌ویش بیانوێكى هه‌بوو، شوێنى چۆڵ ده‌كات بۆیه‌كێكىتر به‌هه‌مان شێوه پێشه‌واى خه‌ڵكیش هه‌روا.
ده‌بێ خه‌ڵكیش گوێ ڕایه‌ڵى پێشه‌وا بێ به‌ته‌واوى،په‌یوه‌ست بن به‌وه‌ى كه ئه‌م پێى هه‌لئه‌ستێ، چۆن كه نابێ له‌كاتى نوێژدا پێش (إمام) بكه‌وێ، كاتێ كه كڕنۆش و سوجده ده‌با، به‌هه‌مان شێوه‌ش ده‌بێ گوێ رایه‌ڵ بن بۆ پێشه‌وا -ته‌نها له كاتێك گه‌ر فه‌رمانى ده‌ركرد به پێچه‌وانه‌ى شه‌رعى خودا، ئه‌و كاته ئه‌توانى گوێڕایه‌ل نه‌بن، هه‌روه‌ك كه ئه‌گه‌ر پێش نوێژخوێن هه‌ڵه‌ێكى كرد ئه‌بێ بۆى ڕاست بكرێته‌وه، پێشه‌واش به‌هه‌مان شێوه، ئه‌و رێوشوێنانه‌ش كه باس كران، ئه‌وه ڕوون ده‌كاته‌وه، كه‌ده‌بێ نێوانى پێشه‌واو خه‌ڵكى چۆن بێت .
كۆمه‌ڵه ئیسلامیه‌كان :
كۆمه‌ڵه ئیسلامیه‌كان،ئه‌و كۆمه‌ڵ و ده‌ستانه‌ن، كه‌پێك هاتوون له‌سه‌ر بۆچوونێك،له‌گه‌ڵ بۆ چوونى ده‌سته‌و كۆمه‌ڵه‌كانى تر جیاوازه، جائه‌م جیاوازیه به‌هۆى تێگه‌یشتنى لێكدانه‌وه‌یانه بۆ هه‌ندێك زاراوه . له پایه‌مبه‌ریشه‌وه هاتووه -درودى خواى له‌سه‌ر بێت -فه‌رموویه‌تى (گه‌له‌كه‌ى من ده‌بێت به(73) كۆمه‌ڵ و ده‌سته، هه‌موویان گومڕان، ته‌نها یه‌كێكیان نه‌بێ .وتیان :كێ ؟ فه‌رمووى : له سه‌ر ئه‌وه‌ن كه‌من له‌سه‌ری ئه‌ڕۆم).
به‌ناوبانگترین دسته‌و كۆمه‌ڵه ئیسلامیه‌كانیش ئه‌مانه‌ن (اهل السنه) و (الاشاعره) و (الماتریدیه) و (المعتزله) و (الجبریه) و (المرجئه) و (الخوارج) و (الشیعه). زۆرێكیش له‌م ده‌ستانه چه‌ندان لقى ترى بچووكیان لێ ده‌بێته‌وه .
رێباز و ڕێڕه‌و- شه‌ریعه-ى ئیسلامى
مه‌به‌ست پێى ئه‌م یاساو داڕێژراونه‌ى ئاینى ئیسلامه، كه‌به‌سه‌ر (موحه‌مه‌د)-درودى خواى له‌سه‌ربێت- هاتۆته‌وخواره‌وه، جا چ په‌یوه‌ندى به بیروباوه‌ڕه‌وه هه‌بێت یاخود به كردارو هه‌ڵسوكه‌وت، به‌ڵام وشه‌ى (شه‌ریعه) زیاتر وای لێهاتووه كه‌ماناى دووه‌میان بدات.
ئامانجه‌كانى-مقاصدی شه‌ریعه‌ت
یه‌كه‌م ئامانجى شه‌ریعه‌تى ئیسلامى، پارێزگارى كردنى شته سه‌ركیه‌كانه، كه‌پێنج شتى پێویستن بۆ ژیانى خه‌ڵكى، كه،پارێزگارى كردنى ئاین و گیانى مرۆڤ و مێشك. وماڵ، و وه‌چه‌كه‌یه‌تى.
تایبه‌تمه‌ندیه‌كانى شه‌ریعه‌ت:
شه‌ریعه‌تى ئیسلامى به‌وه جیاده‌كرێته‌وه، كه‌هه‌ندێك تایبه‌تمه‌ندى هه‌یه، له‌هیچ ئاین و پرۆگرام و به‌رنامه‌ێكدا نیه، چونكه به پوختى وڕێكى دارێژراوه، وناكۆكى و دژایه‌تى له‌نێوان ئایه‌ته‌كانیدا نیه، و یه‌كترگرو ئاسانه وبه‌دیهێنه‌رى دادگه‌رى، ویه‌كسانى،و ئازادیه بۆ مرۆڤه‌كان، له گرنگترینى ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیانه ئه‌مانه‌ن:
گشتگیرى:
ئه‌وه‌تا به‌رنامه ورێبازى په‌رستشى داناوه، كه ئه‌میش به‌رێكخستنى په‌یوه‌ندى نێوان مرۆڤ و خودا، وه‌ك :نوێژ و رۆژو زه‌كات و حه‌ج .ههروهها به‌رنامه‌و ڕیبازو حوكمى زۆرى بۆ ڕه‌فتارو هه‌ڵسوكه‌وت داناوه، ئه‌میش به‌رێكخسنتى په‌یوه‌ندى نێوان خه‌ڵكى له‌گه‌ڵ خودى خه‌ڵك، له‌نێو ده‌وڵه‌تێكى ئیسلامى، ههروهها په‌یوه‌ندى ده‌وڵه‌تى ئیسلامى له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانى تر، جا ئه‌م به‌شه‌ى حوكمى ڕه‌فتار و هه‌ڵسو كه‌وته-احكام المعاملات-دابه‌ش ده‌بێت به‌سه‌ر : حوكمه‌كانى بارى كه‌سێتى : كه په‌یوه‌سته به‌خانه‌واده، له‌ماره‌بڕین، و ژن هێنان، ومافه‌كانى هاوسه‌رایه‌تى، و ره‌چه‌ڵه‌ك، و ته‌ڵاق دان . و ماوه‌كه‌ى ،و خه‌رجى .
حوكمه‌كانى بارى شارستانى : كه‌په‌یوه‌سته به كڕین و فرۆشتن، بارمته، و بریكارى، و مافى كڕین پێش كه‌سانى تر -شفعه-هه‌رچ مافێك كه‌په‌یوه‌ست به ماڵ و سامان.
حوكمه‌كانى تاوان(جنائى): كه‌په‌یوه‌سته به‌م تاوانانه، كه‌كه‌سى پێگه‌یشتووى تێگه‌یشتوو ئه‌نجامى ده‌دات، ئه‌و سزایه‌ش كه شایانیه‌تى .
حوكمه‌كانى چونیه‌تى پێشكه‌ش كردنى داوا-مرافعات-:
كه‌په‌یوه‌سته به دادگه‌و داوا، و به‌ڵـگه‌كان.
حوكمه ده‌ستوریه‌كان: كه‌په‌یوه‌سته به داڕێژانى حوكم و بنه‌ماكانى، و ده‌سه‌ڵاتى سه‌ردار و كاربه‌ده‌ستان به‌سه‌ر ئه‌وانه‌ى كه‌به سه‌ریانه‌وه‌ن، ماف ئه‌ركى هه‌ردوولایان.
حوكمه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان:
كه‌په‌یوه‌سته به‌په‌یوه‌ندى ده‌وڵه‌تى ئیسلامى به‌ده‌ڵه‌تانى تر، و هه‌ڵسوكه‌وت له‌گه‌ڵ كه‌سانى ناموسڵمان له ده‌وڵه‌تى ئیسلامى.
ئه‌م نه‌خشه كێشى و هێلكارى رێكخستنه‌ش به‌م دواییه سه‌ری هه‌ڵداوه، كه‌مه‌به‌ست پێى ته‌نها رێكخستن و ئاسانكاریه بۆ لێكۆڵینه‌وه و خوێندن، ئه‌گینا، له بۆچوونى ئیسلامیدا هیچ چالاكیێكى مرۆییانه نیه كه مانا په‌رستشى به‌سه‌ردا نه‌چه‌سپێ، به‌ڵكو مه‌به‌ست له بوونى مرۆڤ له ژیاندا به‌ندایه‌تى كردنى خوادیه، خوداى گه‌وره ده‌فه‌رموێ (مرۆڤ وجنۆكه ته‌نها بۆ په‌رستش كردنى دروست كردووه‌الذاریات :56.
جائه‌م یاساو ڕێساو حوكمه شه‌رعیانه، رێكخه‌رى ژیانىخه‌ڵكن، و سوود مه‌ندن بۆتاكه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى ئیسلامى،به‌شێوازێكى رێكى په‌روه‌رده‌یى، بۆ نموونه نوێژ، په‌یوه‌ندیێكه له نێوان به‌نده وخواد، جاكه خوداى گه‌وره باسى ئه‌وپه‌رستشه په‌روه‌رده‌ییه‌ى كۆمه‌ڵگاده‌كات، ده‌فه‌رمووێ :(نویژ نایه‌ڵى كارى ناشیرین و به‌د بڵاوبێته‌وه)العنكبوت: 4- رۆژووش پاڵنه‌رێكه بۆ پارێزگارى، خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ:(ئه‌ى كۆمه‌ڵانى بڕواداران رۆژووتان له‌سه‌ر نوویسراوه هه‌روه‌كو چۆن له‌سه‌ر گه‌لانى پێش ئێوه‌ش نوسراوه بۆ ئوه‌ى پارێزكاربن ) البقره :182. زه‌كاتیش مایه‌ى پاكییه،ئه‌وه‌تا خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ (له ماڵه‌كانیان هه‌ندێك وه‌ربگره -بۆ هه‌ژاران -تابه هۆیه‌وه پاك ببنه‌وه)التوبه:103 .
حه‌ج كردنیش ده‌بێته هۆى دوور كه‌وتنه‌وه له‌زمان پیسى به هۆى جوێن و كیشمه كێشمو قسه‌ى ناشرین،خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ :(حه‌ج كردن له مانگێگى دیارى كراوه، جاهه‌ر كه‌سێك حه‌جى كرد، نابێ له حه‌جدا زمان شڕى بنوێنى به كێشمه‌كێشم و جوێن و قسه‌ى ناشیرین، هه‌ر كارێكیش بكه‌ن خوداى پێى ئاگاداره، وماڵى پارێزگارى بۆ خۆتان كۆبكه‌نه‌وه، چونكه باشترین جۆرى ماڵه، له خه‌شمى من ئاگادرابن و بترسن، ئه‌ى خاوه‌ن بیرو هۆشه‌كان)البقره:197 .
حوكمه‌كان ونه‌بوونى به‌ریه‌ككه‌وتن و شلۆقى:
قورئانى پیرۆزى به‌سه‌ر پایه‌مبه‌رمان (موحه‌مه‌د)دروودى خواى له‌سه‌ربێت -دابه‌زى، له ماوه‌ى بیست وسێ ساڵ، و به‌جیاجیا و به‌ش به‌ش، به‌پێى به‌سه‌رهات ڕوودواكان، زیاتریش شه‌ش هه‌زار ئایه‌ت له‌خۆ ده‌گرێ، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا یاسایێك نابینین كه‌یاسایێكى تر پوچه‌ڵ بكاته‌وه یان بنه‌مایێك بنه‌مایێكى تر لابدات، به‌ڵكو هه‌موو حوكمه‌كانى له‌گه‌ڵ یه‌كتر گونجاو ڕێكه، و بۆ خزمه‌ت و سوودى به‌نده‌كان داندراوه، سوود هێنه‌ره‌و، لابه‌رى ناڕێكى و چه‌وتیه خوادى گه‌وره‌ش راست ئه‌فه‌رمووێ (ئایا بۆ بیر له قورئان ناكه‌نه‌وه ئه‌گه‌ر له‌لاى هه‌ر كه‌سێكى تر جگه له خودا هاتبووایه، ناكۆكى زۆر تیائه‌بینى ) وه‌ده‌فه‌رمووێ : (ئه‌مه ڕێگه‌ى منه‌و ته‌نها ئه‌و ڕاسته، دواى ڕێڕه‌وه‌كان مه‌كه‌ون، ئه‌گینا له‌سه‌ر ڕێگاى ئه‌و په‌رته‌وازه ئه‌بن ) الانعام:153 .
نیانى و گونجانى بۆ هه‌مووئان و كه‌سێك:
مه‌به‌ست له‌نیانى، توانایه‌تى بۆ دانانى چاره‌سه‌ر بۆ هه‌ر هه‌موو كێشه‌یێك، كه‌له ژیانى خه‌ڵـكان، وله هه‌رژینگه‌یێك، و له هه‌ر سه‌رده‌مێك، دروست ده‌بێ، جائه‌م ڕونكردنه‌وه‌یه‌ى شه‌رع له هه‌ر ڕووداوێك خۆى نوێ ئه‌كاته‌وه . نهێنى گونجانى ئیسلامیش بۆ هه‌موو كاتێك و هه‌موو شوێنیك له‌وه‌دایه كه ئیسلام رێساى گشتى و بایه‌خداره، بنه‌ماى جێگیر و نه گۆڕى داناوه، پاشان له سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه گشتیانه، هانى زانا و تێگه‌یشتووانى داوه بۆ ورد بوونه‌وه و ڕاڤه‌كردنى پرس و كێشه به‌ش به‌ش و بچووكه‌كان، كه له‌ژێر رۆشنایى و چوارچێوه‌ى بنه‌ماكانه‌وه، وه ده‌ست ئه‌هێنرێ، بۆیه بۆ هه‌ر پرس و كێشه‌یێك هه‌یه له نێو شه‌ریعه‌ت.
ئاسانى و نه‌مانى گرفت : ئه‌مه‌ش بنه‌مایێكى سه‌رنج راكێشه و گشتگیره بۆ هه‌موو حوكمه‌كانى شه‌ریعه‌تى ئیسلامى، قورئانى پیرۆزیش له زۆر له ئایته‌كانى ئه‌م ئاسانكارى و نه‌مانى گرفته دووپات ئه‌كاته‌وه، ئه‌وه‌تا ئه‌فه‌رومووێ :(له ناو ئاینه‌كه‌تان هیچ گرفتێكى له‌سه‌ر نه‌هێشتوون )الحج:78 . ههروهها له‌م ئایه‌تانه‌ش :سوره‌ى(ته‌وبه:91) وسوره‌ى (نور:61)، و سوره‌ى (ئه‌حزاب 37،38).
ئه‌م ئاسانكارى ونه‌بوونى گرفته‌ش ده‌گه‌رێته‌وه بۆ ئه‌م میان ڕه‌ویه‌ى كه ئیسلام گرتووتیه‌به‌ر، خوداى گه‌وره میان ڕه‌وى په‌سندكردووه كه‌ده‌فه‌رمووێ ( ئێوه‌مان كردووه به گه‌لێكى مام ناوندو میانڕه‌و)البقره:143. هه‌ر بۆیه‌ش هه‌ركاتێك ناخۆشى وگرفتێك هاته پێش،ده‌بێ لاببرێ، ئه‌مه‌ش لێ ڕامان و وردبوونه‌وه له هۆكارى دروست بوونى پێویسته، جائه‌گه‌ر خودى كاره‌كه گرفته‌كه بوو، ئه‌وا به ئه‌رك بوونى كاره‌كه، یان قه‌ده‌غه‌بوونه‌كه‌ى نامێنێ،تاكاتى نه‌مانى گرفته‌كه‌ى، بۆ نموونه : رێبوار رۆژووى له‌سه‌ر به ئه‌رك دانانرێ، و بۆ كه‌سێ كه‌ناچار و پێوست بێ، دروسته گۆشتى مردار بخوات ههروهها ئه‌گه‌ر گرفته‌كه به هۆى كارى كه‌سه‌كه‌وه هه‌ڵبژاردنى خۆى بێ، ئه‌وا لائه‌برێ به‌قه‌ده‌غه كردنێك بۆ ئه‌مه له لایه‌ن خوداوه، وه‌ك : به‌رۆژوو بوونى بێ پارشێو وبێ شكان بۆچه‌ند رۆژێك،یان زێده رۆیى و له په‌رستشیدا یان له شتى تر.
له ئاسانكاریه‌كانى ئیسلام و بێ گیروگرفت بوونى : نه‌گرتنى ده‌رگاى په‌شیمانى (تۆبه) و گه‌ڕانه‌وه بۆ لاى خودا، له‌به‌رده‌م تاونباران تائه‌وكاته‌ى ده‌مرن یان رۆژله خۆرئاواوه هه‌ڵبێت، كه به‌ڕاستى ئه‌مه‌ش ئاسوده‌یى، و خۆشى بۆ ده‌روونى كه‌سى تاوانبار، و ئازادى ده‌كات له هه‌ست كردن به گوناه و تاوان، خوداى پاك وبێ گه‌رد ئه‌فه‌رموێ (پێیان بڵێ : ئه‌ى به‌نده‌كانم، ئه‌ى ئه‌وانه‌ى زێده ڕۆییتان كردووه له سه‌رخۆتان، له سۆز و میهرى خودا بێ ئومێد مه‌بن خودا له هه‌موو گوناهێك خۆش ده‌بێ،چونكه ئه‌و لێبورده و به‌خشنده‌یه)الزمر:53.
دادگه‌رى: ئه‌م بنه‌مایه‌ش كه له بانگه‌وازه‌كانى قورئان خۆى ئه‌نوێنێ،كه‌فه‌رمان ئه‌فه‌رمووێ به دادگه‌رى ڕه‌ها له نێوان خه‌ڵكى وه ڕێ ئه‌گرێ له جه‌ور و سته‌م له گه‌ڵ ئه‌وانه‌ش كه رقمان لێك ئه‌بێته‌وه، به‌یه‌ك هه‌ڵده‌شاخێن، خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ (ئه‌ى كۆمه‌ڵى بڕوا داران بۆ خودا پارێزگارى وشاهێدبن له‌سه‌ر دادگه‌رى، باكێشه و ناخۆشى نێوان هۆز ولایه‌ناكان واتان لێ نه‌كات كه دادگه‌ر نه‌بن، دادگه‌ربن، ئه‌مه نزیكتان ئه‌كاته‌وه له پارێزكارى، كه‌وا پارێزكاربن وه له خه‌شمى خودا بترسن، چونكه خودا ئاگادارى ولێزانه به‌كرده‌وه‌كانتان )المائده: 8 .
قورئانى . باسى ئه‌وه‌ى كردووه كه گه‌لانى پێشوو به هۆى زۆردارى و به‌ربڵاوى سته‌مه‌وه له‌ناو چوون، خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ :(خه‌ڵكانى سه‌ده‌كانى پێش ئێوه‌مان له ناوبرد دواى سته‌م كردنیان )یونس:13. له مێژووى ئیسلامدا دادگه‌رى به‌ڕوون و ئاشكرایى به‌رچاوده‌كه‌وێ، بگره له‌گه‌ڵ ناموسڵمانانیش، ئه‌وه‌تا له به‌سه‌رهاتى عومه‌رى كوڕى خه‌تاب، له‌گه‌ڵ ئه‌وقیبتیه‌ى (قبطى) كه‌هاتبوو شكاتى له لاى ئه‌وده‌كرد، كه كوڕى سه‌ردارى سه‌ركرده‌ى میسڕى ئه‌وكات،عه‌مرى كوڕى عاس، شه‌قێكى به‌ناڕه‌وا لێ داوه، عومه‌ریش دادوه‌رى له‌گه‌ڵ كرد تۆڵه‌ى بۆ كرده‌وه پێى وت : له‌و كوڕه بده كه دووجار به‌ڕێزه .
له راستیشدا ئه‌و دادگه‌رى و نه‌بوونى جه‌ورسته‌مه، خه‌ڵكى شامى موسڵمان كرد، هه‌رچه‌نده كه‌خاچ په‌رست بوون . به‌ڵام ئیسلامبوونى خۆیان ڕاگه‌یاند، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ژێر ده‌سته‌ى رۆمه‌كان بوون، و خاچ په‌رستیش بوون .
یه‌كسانى :وشه‌یێكه ماناكه‌ى له‌ده‌ست ده‌دات، ئه‌وكاته‌ى كه خه‌ڵك دوور ئه‌كه‌وێته‌وه له په‌یڕه‌و و پڕۆگرامى ئیسلام، دروشمه‌كانى قورئان، ڕێڕه‌وى په‌یامبه‌ر -درودى خواى له‌سه‌ربێت….
قورئان فه‌رمان ئه‌فه‌رمووێ كه: خه‌ڵكى هه‌مووان یه‌كسانن، ئه‌گه‌ر جیاوزایش بن له‌ڕه‌نگ وشێوه،تاكه پێوانه‌ش بۆ پێوانى خه‌ڵك پارێزكاریه(التقوى)، كه‌تاكه بنامایه خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رمووێ :(ئه‌ى خه‌ڵكینه، ئێوه‌مان دروست كردووه له نێرو مێیێك، كردوومانن به‌گه‌ل، هۆز هۆز، تایه‌كتر بناسن، به‌ڕێزترینتان له‌لاى خودا، ئه‌وكه سه‌یه كه له هه‌مووتان پارێزكارتربێت)الحجرات :13.
له ئیسلامدا یه‌كسانى به جوانترین شێوه خۆى ده‌نوێنى، به‌وه‌ى كه باوه‌ڕدارانى كردووه به‌برا، خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رموێ:( بڕواداران براى یه‌كترن ) الحجرات:10. وه‌نه‌بێت ئه‌م بنه‌مایه ته‌نها بۆ خوێندنه‌وه، و دووباره‌كردنه‌وه بووبێت، به‌ڵكو به كردار سه‌لمێنراوه، ئه‌وكاته‌ى كه په‌یامبه‌ر درودى خواى له‌سه‌ربێت- برایه‌تى دروست كرد له نێوان ده‌وڵه‌مه‌ندان پشتیوانه‌كان یارمه‌تى پی ده‌ره‌كان (انصار) و كۆچ كردووه‌كان (المهاجرین ) كه هه‌ژار و بێ جێگا ورێگابوون، هه‌ندێكێشیان هه‌ربه‌نده‌بوون، پاشان ئه‌وه‌تا له نموونه‌یه‌كى به‌رزى یه‌كسانى، كه به‌كردار سه‌لمێنراوه، په‌یامبه‌ر زه‌یدى كورى حاریسه‌ى كرد به سه‌رله‌شكر، له كاتێك كه به‌نده‌ش بوو، ئه‌مه‌ش له شه‌ڕى مۆته(مۆْته)، به‌هه‌مان شێوه كه ئوسامه‌ى كوڕى، كرد به‌سه‌ر له‌شكر بۆ شه‌ڕى ڕۆمه‌كان، له‌ناو له شكره‌كه‌شدا، ئه‌بوبه كرو عومه‌ر و سه‌عدى كوڕى ئه‌بى وه‌قاسى تیابوو.
ئازادى: ئیسلام له ڕێگه‌ى قورئانى پڕ له په‌رجوو، بانگه‌وازى ئازادى ڕاگه‌یاندو فه‌رموو، و دانى پێدانا، هه‌روه‌ك چۆن دانى ناوه به ئازادى بیروڕا، و ئازادى بیروباوه‌ڕ، و ئازادى بۆچوون.
له ئاستى بیرو هۆشدا،ئیسلام گرنگى ده‌دات به ئازاد بوونى مێشك له خه‌یاڵ و بیروباوه‌ڕى بێ بنه‌ما، بۆیه قورئان ڕاسته‌وخۆ له گه‌ڵ مێشكى مرۆڤ ئه‌دوێ ههروهها هانى به‌كارهێنانى مێشك و ئازادكردنى بیرو هۆش ده‌دا، و ئه‌وه به‌نه‌نگى دا ئه‌نێ، كه‌كه‌سێك مێشك و هۆشى خۆى ژیر پێ بخاو، به دواى كه‌سانى تر بكه‌وێ . تائه‌و ئاسته‌ش ڕِێزى لێناوه كه گه‌یشتۆته ترۆپك، به جۆرێك كه‌كه‌سى لێزان و بیریار له شه‌رع، ئه‌گه‌ر له بابه‌تێك ده‌قى له‌لا ده‌ست نه‌كه‌وت، دوو ڕێگاشى له به‌رده‌م بوو، له دواى بیركردنه‌وه ئه‌م لایه هه‌ڵببژێرى، كه‌واى بۆ ده‌چێ دروسته‌كه‌یانه له ڕووى شه‌رعه‌وه، له‌سه‌ر ئه‌مه‌ش خێرى بۆ ده‌نوسرێ :(ئه‌گه‌ر دادوه‌رێك به‌بیرى خۆى .دادگه‌رى كردو راستیش ده‌رنه‌كه‌وت، یه‌ك پاداشتى بۆ هه‌یه) فه‌رمووده‌یه‌كى دروسته،بوخارى و موسلیم گیڕاوه‌یانه‌ته‌وه له عه‌مرى كوڕى عاس.
له باسى ئازادى بیروباوه‌ڕیشدا، ئه‌وه‌تا ئاشكرایه كه خوداى گه‌وره ده‌فه‌رموێ : (زۆرى كردن له ئاییندانیه )البقره:256. ئه‌م بنه‌مایه‌ش به كردار سه‌لمێنراوه، زۆر به پاكى و مه‌ردانه، ئه‌وه‌تا گاوره‌كان له ژێر سێبه‌رى ده‌وڵه‌تى ئیسلامى ژیانیان به‌سه‌ر ده‌برد، بێ ئه‌وه‌ى زۆریان لێ بكرێ بۆ موسڵمان بوونیان، مێژووى ئیسلامه‌ش پڕه له‌م جۆره به سه‌رهات و ڕووداوانه، و هه‌ڵوێسته مه‌ردانه، كه دوور، نزیك پیى ئاگادارن.
له باسى به ئازادى گوتن و ده‌ربڕیندا، ئیسلام ئازادى داوه له ده‌ربڕیندا، ئیسلام ئازادى داوه له ده‌ربڕینى ئه‌وه‌ى له ناخدا هه‌یه، و له هزردا ئه‌خولێته‌وه، به‌ڵكو به ئه‌ركى داناوه له سه‌ر خه‌ڵكى كه قسه بكه‌ن، له میانه‌ى جێبه‌جێكردنى فه‌رماندان به چاكه، وڕێگه گرتن له خراپه، خوداى گه‌وره ئه‌فه‌رموێ : (با له ئێوه كه سانێك هه‌بن بانگه‌واز بۆ چاكه بكه‌ن، و فه‌رمان به كارى چاك بكه‌ن، وڕێگربن له خراپه، ئا ئه‌وانه‌ن سه‌رفراز و سه‌ركه‌وتون )ال عمران: 104.